Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί - Olga Tokarczuk

Έκλεισα το ραδιόφωνο· ένιωθα να με ενοχλεί. Όταν διάβαζα το βιβλίο, έξω είχε ήλιο· καιρός που ερχόταν σε πλήρη αντίστιξη με τον καιρό που επικρατούσε στο Αρχέγονο, υγρασία και ομίχλη, σίγουρα όχι πάντα, αλλά καταλαβαίνετε, κάποιοι τόποι έχουν μέσα μας τον ίδιο καιρό πάντα. Τώρα, που επιτέλους κάθισα να γράψω γι' αυτό, έξω βρέχει. Ίσως γι' αυτό να γράφω τώρα γι' αυτό το βιβλίο και όχι για κάποιο άλλο. Αφήνω τις σημειώσεις στην άκρη προς το παρόν, θα εμπιστευτώ την αναγνωστική ανάμνηση. Στο τέλος ίσως κάνω μια σύγκριση ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Ίσως και όχι.

Το Αρχέγονο βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.
Για να διασχίσει κανείς με γρήγορα βήματα το Αρχέγονο απ' τον βορρά στον νότο, χρειάζεται μια ώρα. Το ίδιο για να το διασχίσει απ' την ανατολή στη δύση. Αν πάλι κανείς θελήσει να τριγυρίσει απ' άκρη σε άκρη το Αρχέγονο με την ησυχία του, παρατηρώντας προσεκτικά και με περίσκεψη το καθετί, θα του πάρει μια ημέρα. Απ' το πρωί ως το βράδυ.

Θεωρώ δεδομένο πως κάποιος που θα διαβάσει την πρώτη παράγραφο του βιβλίου της Πολωνής συγγραφέως θα συνεχίσει την ανάγνωση, και θεωρώ επίσης πιθανό πως το Αρχέγονο και οι ιστορίες όσων γεννήθηκαν ή βρέθηκαν εκεί θα στοιχειώσουν τον αναγνώστη που θα φτάσει μέχρι το τέλος, απλώς πιθανό το θεωρώ αυτό και όχι δεδομένο εξαιτίας της απομάγευσης της περιόδου. Το Αρχέγονο, τόπος ελάχιστος μέσα στη μεγάλη χώρα και στην τεράστια ήπειρο, μέρος ενός σκηνικού κανονικότητας και φρίκης, τόπος που τα όριά του καθορίζονται από τον τρόπο -ή μήπως ικανότητα;-, που έχει ο καθένας να κοιτάζει. Κάτοικοι και περαστικοί, περαστικοί που αποφάσεις δικές τους ή άλλων, εραστών και ηγετών, οδήγησαν εκεί, κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, πότε από τη δύση και πότε από την ανατολή, κάτοικοι και περαστικοί αρχετυπικοί ανθρώπινοι χαρακτήρες, που επισημαίνουν τη διαφορετικότητα ακόμα και των αδερφών, που τονίζουν τη δυσκολία της συνύπαρξης, που αναδεικνύουν την ανάγκη για ανοχή και σεβασμό.

Για να δείξει κανείς τη μεγάλη εικόνα, χρειάζεται να πλησιάσει σε εκείνην αρκετά, τόσο που μόλις ένα ελάχιστο μέρος της να ορίζεται από το βλέμμα, ένας τόπος μικρός όπως το Αρχέγονο για παράδειγμα· ύστερα, να αφήσει το βλέμμα να καθαρίσει και να το εστιάσει εκεί· και τότε να παρατηρήσει ό,τι συνέβαινε εκεί· ίσως έτσι καταφέρει να έχει μια αρκετά σαφή εικόνα για όσα συνέβαιναν στη μεγάλη εικόνα κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου, του εικοστού αιώνα για παράδειγμα. Αυτό επιλέγει να κάνει η Τόκαρτσουκ, και το κάνει καλά.

Επιλέγει επίσης να αφήσει έξω τον στεγνό ρεαλισμό, τη γλώσσα των ιστορικών και των στρατευμένων λογοτεχνών, να αφήσει έξω τους αριθμούς και τον διαχωρισμό καλοί - κακοί, να προσθέσει στην εξίσωση τη ζωή, που στις αναλύσεις κρύβεται εντελώς πίσω από τα ιστορικά γεγονότα, να θυμίσει, σε όποιον ξεχνάει ή κάνει πως δεν καταλαβαίνει, πως η μεγάλη ιστορία αποτελεί σύνθεση από εκατομμύρια ατομικές ιστορίες.

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως κάποιες από τις βασικές επιρροές της βρίσκονται κάπου στη Λατινική Αμερική, ο μέγας Γκομπρόβιτς, Πολωνός μετανάστης στην Αργεντινή, και ο Μάρκες, ο πατέρας του μαγικού ρεαλισμού, ίσως ακριβέστερα ο προφήτης του Χουάν Ρούλφο. Βέβαια, θα ήταν λάθος να παραλείψει κανείς την επίδραση  των λαϊκών δοξασιών και μύθων στο έργο της, που οι πηγές τους χάνονται στα βάθη των αιώνων.

Και αν κάποιος ισχυριζόταν πως το μεταφυσικό στοιχείο στην αφήγηση της ιστορίας του Αρχέγονου και των ανθρώπων του κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα αποτελεί μια απόπειρα εκ μέρους της συγγραφέως να ωραιοποιήσει και να μετατρέψει την ιστορία σε παραμύθι, ο ισχυρισμός εκείνος θα φανέρωνε πλάνη και άγνοια της πραγματικής ψυχής των παραμυθιών, της σκοτεινής και αμείλικτης ψυχής τους.

Η επινόηση ενός φανταστικού τόπου, σίγουρα δεν αποτελεί πρωτοτυπία της Τόκαρτσουκ. Είναι συνήθης ανάγκη κάποιων συγγραφέων, ώστε να φέρουν τον κόσμο στα δικά τους μέτρα. Κάποιοι άλλοι επιλέγουν να ακολουθήσουν τον ήρωά τους στο πέρασμα των χρόνων, να τον κάνουν μάρτυρα των γεγονότων. Το Αρχέγονο θα μπορούσε να μετακινηθεί στο χώρο και στο χρόνο για να μιλήσει και για κάποιον άλλο τόπο σε κάποιους άλλους καιρούς.

Τελικά δεν άντεξα και έριξα μια ματιά στις σημειώσεις που κράτησα κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, τα αποτελέσματα της σύγκρισης όμως θα τα κρατήσω για προσωπική χρήση, κυρίως μελλοντική.

Ακόμα βρέχει έξω και ο αέρας έχει δυναμώσει.

Μετάφραση Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Εκδόσεις Καστανιώτη