μια φορά (και ίσως κι άλλη μία) - Κωστής Μαλούτας

Πριν κάποιους μήνες, αρκετούς τώρα που το σκέφτομαι, έκανα τη βόλτα μου στα κεντρικά βιβλιοπωλεία. Στο πλέον ενημερωμένο απ' όλα, πάνω στον πάγκο, βρήκα ένα μυθιστόρημα που μου τράβηξε την προσοχή. Ο συγγραφέας ήταν ένας Ιρλανδός, άγνωστος σε μένα μέχρι τότε, και οι εκδόσεις, η αλήθεια είναι, δεν μου θύμιζαν κάτι. Όμως το οπισθόφυλλο μου τράβηξε το ενδιαφέρον. Σκέφτηκα: ίσως πρόκειται για έναν κρυμμένο θησαυρό. Και το αγόρασα.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της πραγματικότητας είναι η μη προβλεψιμότητά της, ακόμα και στις περιπτώσεις που λειτουργεί με τον πιο απλό και προβλέψιμο τρόπο -παρόλο που ίσως τότε αποδεικνύεται πιο μαγική. Και πιθανότατα, οι πρώτοι, που δε θα διαφωνούσαν με αυτή την άποψη, θα ήταν ο Βιμ Βερτμάγερ και ο Χοακίν Κιελλίνι, οι δυο συγγραφείς που εξέπληξαν τον λογοτεχνικό κόσμο, αλλά και την κοινή γνώμη γενικώς, με τα μυθιστορήματά τους. Ελάχιστοι θα μπορούσαν να προβλέψουν αυτό που συνέβη στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, και αν τα κατάφερναν, θα το θεωρούσαν προϊόν ενός αρρωστημένου μυαλού, και όχι εκδοχή της πραγματικότητας που ήταν πιθανό να συμβεί.

Όταν ο Γερμανός Βιμ Βερτμάγερ, επίδοξος συγγραφέας, έπιασε στα χέρια του το αντίτυπο του πρώτου του μυθιστορήματος Μια φορά (και ίσως και άλλη μία), στις 7 Νοεμβρίου του 1999, από τον μικρό και περιορισμένης διανομής εκδοτικό οίκο Weißwald, ίσως να πίστευε, έστω και ενδόμυχα, στην εμπορική επιτυχία και την αναγνώριση του ταλέντου του από κοινό και κριτικούς, επιτυχία που θα του επέτρεπε να ζήσει ως συγγραφέας, να αφιερωθεί απερίσπαστος στη συγγραφή. Και αυτό συνέβη όντως, με έναν τρόπο όμως που εκείνος -και κανείς άλλος, αλλά ας μην είμαστε απόλυτοι- δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί, αφού ένας Ουρουγουανός αναγνώστης, ερασιτέχνης κριτικός, που κρατούσε τα κείμενά του για ιδιωτική χρήση, και μια μέρα αποφάσισε να εξασκήσει τα γερμανικά του μέσω της ανάγνωσης ενός βιβλίου, συνειδητοποίησε σχεδόν αμέσως, από τις πρώτες κιόλας γραμμές, προς έκπληξή του δίχως άλλο, πως το μυθιστόρημα του Γερμανού Βερτμάγερ ήταν λέξη προς λέξη ίδιο με το μυθιστόρημα του Χοακίν Κιελλίνι, που το είχε διαβάσει, σχεδόν με την έκδοσή του, στις 8 Νοεμβρίου του 1999, από τον μικρό και περιορισμένης διανομής εκδοτικό οίκο Libros de Papel Transparente με έδρα το Μοντεβιδέο. Δύο μυθιστορήματα ίδια, λέξη ισπανική προς λέξη γερμανική, από την αρχή μέχρι το τέλος. Η επιβεβαίωση της πλέον ελάχιστης μαθηματικής πιθανότητας ανοίγει λαμπρούς εμπορικούς δρόμους για τους δύο εκδοτικούς οίκους, που βλέπουν τις πωλήσεις των δύο μυθιστορημάτων να εκτοξεύονται, χρόνια μετά την έκδοσή τους και την χλιαρή, αν όχι ανύπαρκτη, υποδοχή από κοινό και κριτικούς, με το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας να αυξάνεται με συνέδρια, ημερίδες και αφιερώματα· συγγραφείς, εκδότες και κριτικοί, σε δυάδες, περιοδεύουν την υφήλιο, σχεδιάζουν τα νέα επιχειρηματικά τους βήματα και υπολογίζουν τα περιθώρια κέρδους, επιχειρώντας να επαναλάβουν το τυχαίο και αβίαστο γεγονός, αυτή τη φορά με συγκεκριμένο σκοπό και σχέδιο.

Παράξενο, πολύ παράξενο, αυτό σκεφτόμουν καθ' όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης, και θα συνέχιζα να το σκέφτομαι και μετά το τέλος της, αλλά αυτό τότε δεν το ήξερα ακόμα, αφού πίστευα πως γνώριζα τα αναγνωστικά όρια, για την ακρίβεια τα θεωρούσα δεδομένα, ορισμένα από την πρώτη και την τελευταία σελίδα, ως συνήθως δηλαδή, αλλά ας μην προτρέχω καλύτερα. Παράξενο, πολύ παράξενο, αυτό σκεφτόμουν και ένιωθα, καθώς συνέχιζα την ανάγνωση ενός μυθιστορήματος εγκεφαλικού ως προς τη σύλληψη και την κατασκευή του, ένα παιχνίδι αντανακλάσεων και διαρκών ερωτημάτων, προκλητικό. Η παρθενογέννηση και η μοναδικότητα της τέχνης, η τέχνη που αντιγράφει τη ζωή και η ζωή που επιβεβαιώνει την τέχνη, το όριο της πραγματικότητας και της διαφοράς δημιουργού και δημιουργήματος, και κυρίως το βασικό ερώτημα: ποιος είναι -αν παραδεχτούμε ότι υπάρχει- ο πραγματικός δημιουργός; Αυτά, ανάμεσα σε άλλα, βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στον πυρήνα της ιστορίας, καθώς το κουβάρι ξετυλίγεται, οι εγκυβωτισμοί συνθέτουν -ή μήπως αποδομούν- μια πολυεπίπεδη πραγματικότητα, που περιλαμβάνει και περιλαμβάνεται, μια ματριόσκα μεταβλητού μεγέθους.

Πριν λίγες μέρες, ένας γνωστός μου συγγραφέας μού πρότεινε να διαβάσω το βιβλίο του Κωστή Μαλούτα, άγνωστου σε μένα μέχρι τότε. Ο τίτλος; Μια φορά (και ίσως και άλλη μία). Σοκαρίστηκα, αλλά αρχικά υπέθεσα πως επρόκειτο για ένα παιχνίδι της ασθενούς μνήμης μου. Και το αγόρασα. Ο γρίφος λύθηκε! Και η λύση απογείωσε την αναγνωστική εμπειρία.

Ένιωσα να είμαι εγώ ο ερασιτέχνης κριτικός που ανακαλύπτει τη μυστηριώδη αυτή σύμπτωση της ύπαρξης δύο βιβλίων, γραμμένων ταυτόχρονα σε διαφορετικές γλώσσες. Το βιβλίο μέσα στο βιβλίο, ή καλύτερα το βιβλίο μετά το βιβλίο, ένα παιχνίδι αντανακλάσεων, ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα που υπηρετεί την αρχική ιδέα.

Τον τίτλο και τον συγγραφέα του πρώτου βιβλίου δεν θα τα αποκαλύψω. Ο γρίφος έχει αξία μόνο αν λυθεί, όχι αν φανερωθεί. Το βιβλίο του Μαλούτα διαβάζεται και ανεξάρτητο, και αξίζει τον κόπο να το αναζητήσει κανείς.

υ.γ είναι ο δεύτερος λογοτεχνικός γρίφος που μου λύνεται τώρα τελευταία, αυτές οι συμπτώσεις έχουν μια γοητεία ακαταμάχητη, δημιουργώντας νήματα που δεν μπορούσα μόνος να υφάνω.


Εκδόσεις Εκάτη