Διαβάζω πια αποκλειστικά non-fiction, είπε, γιατί δεν έχω χρόνο να ικανοποιήσω την ανυπομονησία μου, χρειάζομαι κάτι, συνέχισε, το οποίο να μη με νοιάζει ν' αφήσω στη μέση για να βγω από το μετρό, άσε που δεν έχω πια τις αντοχές να ξενυχτώ για να μάθω τι θα γίνει παρακάτω, γιατί με αυτό έχει να κάνει η λογοτεχνία, έτσι δεν είναι; Χωρίσαμε στον σταθμό του μετρό κι εγώ δεν είχα βιβλίο μαζί μου. Σκεφτόμουν τα λόγια αυτά της φίλης, που συναντώ σπάνια πια, που από μακριά οι ζωές μας μοιάζουν αντιδιαμετρικά αντίθετες. Πριν χωρίσουμε ήθελα να της πω πως θέλω να ξέρει πως είμαι εδώ για εκείνη, δεν το είπα όμως, ίσως γιατί δεν ήξερα πώς να το πω, ίσως γιατί δεν ήξερα πώς θα ακουστεί. Διάβαζα μια υπέροχη συλλογή διηγημάτων εκείνη την περίοδο, πραγματικά υπέροχη, κι όμως δεν την απολάμβανα. Πρόβλημα του πρώτου κόσμου, το ξέρω. Δεν απολάμβανα την ανάγνωση αυτή γιατί ο χρόνος είχε μετατραπεί από σύμμαχο σε εχθρό, η ένταση είχε εκδιώξει την ηρεμία και η αναμονή την οκνηρία. Καμιά στιγμή δεν έμοιαζε κατάλληλη για ανάγνωση, όχι τουλάχιστον για την ανάγνωση όπως την έχω στο μυαλό μου, ως μια απόπειρα αποσύνδεσης από την πραγματικότητα, ως μια απόπειρα μετάβασης σε νέο παράθυρο. Κι αυτό δεν έχει να κάνει με τον ελεύθερο χρόνο. Ο ελεύθερος χρόνος σίγουρα βοηθά, δεν αντιλέγω, όμως από μόνος του δεν αρκεί.
Καθένας, φαντάζομαι, διαθέτει -ή αναζητά- τη δική του στρατηγική διαχείρισης του χρόνου, την τακτική με την οποία θα ελιχθεί στην απαιτητική πραγματικότητα, ώστε να βρει τις απαραίτητες ανάσες, τον ποιοτικό χρόνο όπως συνήθως ονομάζεται στις μέρες μας. Για τον καθένα η πραγματικότητα που ζει είναι απαιτητική, ας μην κρίνουμε έξω από τον χορό. Σε μένα λειτουργεί η ρουτίνα. Αν έπρεπε να διαλέξω ανάμεσα σε μια ζωή άπλετου μα άναρχα δομημένου χρόνου και μια αντίστοιχη ασφυκτικής ρουτίνας, θα διάλεγα τη δεύτερη, χωρίς σκέψη. Φαντάζομαι πως αυτό είναι κάτι που λέει πολλά και για τον χαρακτήρα μου, σε κάποιον ειδικό θα έλεγε ακόμα περισσότερα. Τα λέω όλα αυτά για να πω πως η φίλη μου είχε τη δική της τακτική· αναγνώρισε την ήττα της, υπολόγισε τα δεδομένα και έμεινε κοντά στην ανάγνωση που τόσο αγαπάει. Σκεφτόμουν αυτά της τα λόγια κατά τη διάρκεια του υπόγειου ταξιδιού των πέντε στάσεων. Και αποφάσισα πως θα άξιζε να δοκιμάσω την τακτική αυτή, έστω και ως μια λύση ανάγκης.
Εγκατέλειψα προσωρινά τα διηγήματα εκείνα. Δεν τους πρόσφερα την ανάγνωση που τους έπρεπε. Από κεκτημένη ταχύτητα, αργά ή γρήγορα, κάποια στιγμή θα ολοκλήρωνα τη συλλογή αυτή, αλλά ποιο θα ήταν το νόημα; Κανένα, αν με ρωτάτε. Γύρισα αργά στο σπίτι εκείνο το βράδυ. Πριν κοιμηθώ τοποθέτησα το εισιτήριο πλοίου που χρησιμοποιώ για σελιδοδείκτη στη δεύτερη σελίδα του βιβλίου του Todd May. Μαζί με τη θνητότητα ένιωθα έτοιμος να αντιμετωπίσω και το αναγνωστικό βραχυκύκλωμα των εορτών. Κάποτε θα έγραφα ίσως ένα θυμωμένο κείμενο για εκείνον που μου είπε: μα χρονιάρες μέρες τέτοιο βιβλίο θα διαβάσεις; Τώρα όμως το αναφέρω απλώς γιατί μου φάνηκε αστείο, ενώ μετανιώνω που δεν υπήρξα ετοιμόλογος αρκετά ώστε να του απαντήσω: προτείνεις να το αφήσω για τη Μεγάλη Βδομάδα;
Θάνατος. Η μόνη φιλοσοφική βεβαιότητα.
Αγόρασα το βιβλίο αυτό με την αμφιβολία για το αν θα αποδεικνυόταν ένα τύπου φιλοσοφικό εγχειρίδιο αυτοβοήθειας απέναντι στον θάνατο, ένα βιβλίο δηλαδή το οποίο με θυμό θα άφηνα στην άκρη. Την ίδια αμφιβολία είχα και όταν ξεκίνησα να το διαβάζω. Ίσως οι λόγοι για τους οποίους επέλεξα να το διαβάσω τελικά να με βοήθησαν να άρω τις επιφυλάξεις μου αυτές. Μικρή σημασία έχει. Ο Todd May διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Clemson, στη Νότια Καρολίνα, και έχει οργανώσει διάφορα σεμινάρια με θέμα τον θάνατο. Το ενδιαφέρον με το βιβλίο αυτό είναι πως ο May, αν και έχει τις απόψεις του σχετικά με τη θρησκεία, δεν την παραμερίζει ως έναν σημαντικό παράγοντα στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον θάνατο. Η ανάγκη του ανθρώπου για θρησκεία προηγήθηκε της θρησκείας άλλωστε, ενώ μια από τις αιτίες της ανάγκης για πίστη ήταν ο ίδιος ο θάνατος. Ακριβώς όμως επειδή δεν είναι θρήσκος ο ίδιος, δεν περιορίζει τον συλλογισμό του στα ούτως ή άλλως στενά όρια των θρησκειών, ακριβώς επειδή δεν είναι θρήσκος δεν έχει μια έτοιμη απάντηση σχετικά με τον θάνατο.
Ο θάνατος είναι ένα θέμα το οποίο μετά τους αρχαίους φιλοσόφους ελάχιστα απασχόλησε τη φιλοσοφία, αντίθετα με την τέχνη που πάντα τον περιλαμβάνει στη θεματολογία της. Το γνωστότερο έργο που σχετίζεται με τον θάνατο είναι του Χάιντεγκερ, το Είναι και χρόνος. Αυτό προκύπτει και από την βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί ο May. Στο παρόν βιβλίο γίνεται αρκετή αναφορά στη διδασκαλία του Επίκουρου, στους Στωικούς και τον Μάρκο Αυρήλιο. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται το θέμα ο May είναι αξιοπρεπής. Και τον χαρακτηρίζω αξιοπρεπή καθώς επιτυγχάνει κάτι, που στα μάτια μου τουλάχιστον φαντάζει σπουδαίο: να μην υποπέσει στη σαγήνη του θανάτου, κάτι το οποίο θα έδινε μια ψευδολογοτεχνική διάσταση στο βιβλίο, αλλά ταυτόχρονα να μη δοκιμάσει να μετατρέψει ένα -προσβάσιμο- βιβλίο φιλοσοφίας σε εγχειρίδιο διαχείρισης πένθους και θετικών μηνυμάτων. Βέβαια, λόγω του θέματος, η επιστημονική προσέγγιση είναι αναπόφευκτα υποκειμενική και όχι τόσο ακαδημαϊκή, θυμίζοντας τις αρχές της φιλοσοφικής σκέψης. Και ο May επιτυγχάνει να διαχειριστεί και τις τρεις αυτές προκλήσεις.
Από την αρχή του βιβλίου αυτού σκεφτόμουν τον Κούντερα. Ας γυρίσω λίγα χρόνια πίσω, όταν διάβασα το Βαλς του αποχαιρετισμού ήμουν είκοσι χρονών. Ο φόβος της σύλληψης και του βασανισμού παραλύει τον ήρωα του μυθιστορήματος, καθώς φοβάται πως δεν θα αντέξει και θα προδώσει όλους τους συντρόφους του. Ένα χάπι είναι η λύση. Φίλοι του τον προμηθεύουν με ένα θανατηφόρο χάπι, που λίγα λεπτά μετά τη λήψη του προκαλεί τον ακαριαίο θάνατο. Ο ήρωας μας δεν φοβάται πια, έχει το χάπι στην τσέπη, ελέγχει τον θάνατό του, έτσι, ακόμα και αν τον συλλάβουν, είναι σίγουρος πως θα βρει μια ελάχιστη στιγμή για να πάρει το χάπι, οι εξουσιαστές δεν θα έχουν καμία δύναμη πάνω του, εκείνος θα αποφασίσει. Αυτή η σκέψη του Κούντερα, η δυνατότητα της αυτοκτονίας ως ζωοφόρου δύναμης με συγκλόνισε. Ο έλεγχος του θανάτου, ακόμα και ως ψευδαίσθηση. Αυτή την προσέγγιση σκεφτόμουν διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, αυτή την προσέγγιση έχω σε κάθε σχετική συζήτηση. Και να που στον επίλογο ο May έκανε αναφορά στον σπουδαίο αυτό συγγραφέα και στην Αθανασία του, βιβλίο που όταν το διάβασα δεν το εκτίμησα και μάλλον καλό θα ήταν να το διαβάσω ξανά. Εκείνο που δεν έχω διαβάσει και σίγουρα θα το κάνω άμεσα είναι Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς του Τολστόι.
Ο Θάνατος του Todd May αποτελεί έναν στοχασμό γύρω από τον θάνατο, χωρίς απόλυτες θέσεις και βεβαιότητες, μια φιλοσοφική προσέγγιση με αναφορά σε λόγια άλλων φιλοσόφων που προηγήθηκαν. Συχνά ως αναγνώστης έχω την ανάγκη να αντικρίσω ασχημάτιστες σκέψεις μου τοποθετημένες με σαφήνεια στο χαρτί από έναν συγγραφέα. Αυτός είναι και ένας από τους ρόλους που οφείλουν να διαδραματίζουν η επιστήμη και η τέχνη.
Εγκατέλειψα προσωρινά τα διηγήματα εκείνα. Δεν τους πρόσφερα την ανάγνωση που τους έπρεπε. Από κεκτημένη ταχύτητα, αργά ή γρήγορα, κάποια στιγμή θα ολοκλήρωνα τη συλλογή αυτή, αλλά ποιο θα ήταν το νόημα; Κανένα, αν με ρωτάτε. Γύρισα αργά στο σπίτι εκείνο το βράδυ. Πριν κοιμηθώ τοποθέτησα το εισιτήριο πλοίου που χρησιμοποιώ για σελιδοδείκτη στη δεύτερη σελίδα του βιβλίου του Todd May. Μαζί με τη θνητότητα ένιωθα έτοιμος να αντιμετωπίσω και το αναγνωστικό βραχυκύκλωμα των εορτών. Κάποτε θα έγραφα ίσως ένα θυμωμένο κείμενο για εκείνον που μου είπε: μα χρονιάρες μέρες τέτοιο βιβλίο θα διαβάσεις; Τώρα όμως το αναφέρω απλώς γιατί μου φάνηκε αστείο, ενώ μετανιώνω που δεν υπήρξα ετοιμόλογος αρκετά ώστε να του απαντήσω: προτείνεις να το αφήσω για τη Μεγάλη Βδομάδα;
Θάνατος. Η μόνη φιλοσοφική βεβαιότητα.
Αγόρασα το βιβλίο αυτό με την αμφιβολία για το αν θα αποδεικνυόταν ένα τύπου φιλοσοφικό εγχειρίδιο αυτοβοήθειας απέναντι στον θάνατο, ένα βιβλίο δηλαδή το οποίο με θυμό θα άφηνα στην άκρη. Την ίδια αμφιβολία είχα και όταν ξεκίνησα να το διαβάζω. Ίσως οι λόγοι για τους οποίους επέλεξα να το διαβάσω τελικά να με βοήθησαν να άρω τις επιφυλάξεις μου αυτές. Μικρή σημασία έχει. Ο Todd May διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Clemson, στη Νότια Καρολίνα, και έχει οργανώσει διάφορα σεμινάρια με θέμα τον θάνατο. Το ενδιαφέρον με το βιβλίο αυτό είναι πως ο May, αν και έχει τις απόψεις του σχετικά με τη θρησκεία, δεν την παραμερίζει ως έναν σημαντικό παράγοντα στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον θάνατο. Η ανάγκη του ανθρώπου για θρησκεία προηγήθηκε της θρησκείας άλλωστε, ενώ μια από τις αιτίες της ανάγκης για πίστη ήταν ο ίδιος ο θάνατος. Ακριβώς όμως επειδή δεν είναι θρήσκος ο ίδιος, δεν περιορίζει τον συλλογισμό του στα ούτως ή άλλως στενά όρια των θρησκειών, ακριβώς επειδή δεν είναι θρήσκος δεν έχει μια έτοιμη απάντηση σχετικά με τον θάνατο.
Ο θάνατος είναι ένα θέμα το οποίο μετά τους αρχαίους φιλοσόφους ελάχιστα απασχόλησε τη φιλοσοφία, αντίθετα με την τέχνη που πάντα τον περιλαμβάνει στη θεματολογία της. Το γνωστότερο έργο που σχετίζεται με τον θάνατο είναι του Χάιντεγκερ, το Είναι και χρόνος. Αυτό προκύπτει και από την βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί ο May. Στο παρόν βιβλίο γίνεται αρκετή αναφορά στη διδασκαλία του Επίκουρου, στους Στωικούς και τον Μάρκο Αυρήλιο. Ο τρόπος με τον οποίο χειρίζεται το θέμα ο May είναι αξιοπρεπής. Και τον χαρακτηρίζω αξιοπρεπή καθώς επιτυγχάνει κάτι, που στα μάτια μου τουλάχιστον φαντάζει σπουδαίο: να μην υποπέσει στη σαγήνη του θανάτου, κάτι το οποίο θα έδινε μια ψευδολογοτεχνική διάσταση στο βιβλίο, αλλά ταυτόχρονα να μη δοκιμάσει να μετατρέψει ένα -προσβάσιμο- βιβλίο φιλοσοφίας σε εγχειρίδιο διαχείρισης πένθους και θετικών μηνυμάτων. Βέβαια, λόγω του θέματος, η επιστημονική προσέγγιση είναι αναπόφευκτα υποκειμενική και όχι τόσο ακαδημαϊκή, θυμίζοντας τις αρχές της φιλοσοφικής σκέψης. Και ο May επιτυγχάνει να διαχειριστεί και τις τρεις αυτές προκλήσεις.
Από την αρχή του βιβλίου αυτού σκεφτόμουν τον Κούντερα. Ας γυρίσω λίγα χρόνια πίσω, όταν διάβασα το Βαλς του αποχαιρετισμού ήμουν είκοσι χρονών. Ο φόβος της σύλληψης και του βασανισμού παραλύει τον ήρωα του μυθιστορήματος, καθώς φοβάται πως δεν θα αντέξει και θα προδώσει όλους τους συντρόφους του. Ένα χάπι είναι η λύση. Φίλοι του τον προμηθεύουν με ένα θανατηφόρο χάπι, που λίγα λεπτά μετά τη λήψη του προκαλεί τον ακαριαίο θάνατο. Ο ήρωας μας δεν φοβάται πια, έχει το χάπι στην τσέπη, ελέγχει τον θάνατό του, έτσι, ακόμα και αν τον συλλάβουν, είναι σίγουρος πως θα βρει μια ελάχιστη στιγμή για να πάρει το χάπι, οι εξουσιαστές δεν θα έχουν καμία δύναμη πάνω του, εκείνος θα αποφασίσει. Αυτή η σκέψη του Κούντερα, η δυνατότητα της αυτοκτονίας ως ζωοφόρου δύναμης με συγκλόνισε. Ο έλεγχος του θανάτου, ακόμα και ως ψευδαίσθηση. Αυτή την προσέγγιση σκεφτόμουν διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, αυτή την προσέγγιση έχω σε κάθε σχετική συζήτηση. Και να που στον επίλογο ο May έκανε αναφορά στον σπουδαίο αυτό συγγραφέα και στην Αθανασία του, βιβλίο που όταν το διάβασα δεν το εκτίμησα και μάλλον καλό θα ήταν να το διαβάσω ξανά. Εκείνο που δεν έχω διαβάσει και σίγουρα θα το κάνω άμεσα είναι Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς του Τολστόι.
Ο Θάνατος του Todd May αποτελεί έναν στοχασμό γύρω από τον θάνατο, χωρίς απόλυτες θέσεις και βεβαιότητες, μια φιλοσοφική προσέγγιση με αναφορά σε λόγια άλλων φιλοσόφων που προηγήθηκαν. Συχνά ως αναγνώστης έχω την ανάγκη να αντικρίσω ασχημάτιστες σκέψεις μου τοποθετημένες με σαφήνεια στο χαρτί από έναν συγγραφέα. Αυτός είναι και ένας από τους ρόλους που οφείλουν να διαδραματίζουν η επιστήμη και η τέχνη.
Σκέφτομαι να στείλω ένα μήνυμα σε εκείνον τον γνωστό μου, που σχολίασε το άκαιρο της αναγνωστικής μου επιλογής, και να του πω πως το κείμενο αυτό θέλω να το αφιερώσω σ' εκείνη τη φίλη μου και να τον ρωτήσω να μου πει τη γνώμη του γι' αυτό.
Μετάφραση Σπύρος Κουρούκλης
Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου