Επικράτειες - Κωνσταντίνος Βλαχογιάννης

Δεν είναι λίγες οι φορές που σε αυτή τη γωνιά έχω εκφράσει την έλξη που μου γεννά η, έστω και, υποψία συγγραφικής φιλοδοξίας. Με άλλα λόγια θέλω να πω πως προτιμώ έναν συγγραφέα που θέτει ψηλά τον πήχη ακόμα και αν τελικά δεν καταφέρει εν τέλει να τον υπερπηδήσει χωρίς να τον ρίξει, από μία μέτριας ή χαμηλής φιλοδοξίας επιτυχημένη απόπειρα. Η έλξη εντείνεται περαιτέρω όταν έχω μπροστά μου ένα βιβλίο γραμμένο στην ελληνική, εκεί που η πεπατημένη είναι ακόμα πιο οικεία και με τα χρόνια ενοχλητική, εντούτοις, και παρά την περιρρέουσα γκρίνια, ολοένα και πιο φιλόδοξες συγγραφικές απόπειρες επιχειρούνται.

Ούτε, επίσης, είναι λίγες οι φορές που έχω γράψει, έχοντας αποδεχτεί και συμφιλιωθεί από καιρό με, την αδυναμία της πλήρους εποπτείας της λογοτεχνικής παραγωγής, ακόμα και της εγχώριας, ακόμα και ως υπάλληλος βιβλιοπωλείου τώρα πια. Η απόδοση του κρέντιτ στην πηγή είναι μια πράξη ευγνωμοσύνης, πρωτίστως. Κάποιος που σου προτείνει ένα καλό βιβλίο είναι ένας καλός άνθρωπος που σου κάνει ένα σπουδαίο δώρο.

Και τα δύο παραπάνω συναντώνται στο έργο του Βλαχογιάννη, του οποίου τα Είδωλα δεν θα είχα εντοπίσει αν δεν υπήρχε η σύσταση του Α., για να ακολουθήσει, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, η υποψία μιας υψηλής φιλοδοξίας. Κάπως έτσι, ανέμενα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την κυκλοφορία του τελευταίου του βιβλίου με τίτλο Επικράτειες, επαναπρογραμματίζοντας με την εμφάνισή του  τον όποιο αναγνωστικό σχεδιασμό.

Το βιβλίο, που ειδολογικά δεν μου είναι ξεκάθαρο να το κατατάξω ως σπονδυλωτό μυθιστόρημα ή ως συλλογή εκτεταμένων νουβελών και διηγημάτων με ευδιάκριτη τη μεταξύ τους επικοινωνία και σύνδεση, αποτελείται από δύο μέρη. Το μέρος πρώτο ή φωτιά/αέρας συγκροτείται από τις Επικράτειες και τη Μουσική για αεροδρόμια, το μέρος δεύτερο ή νερό/γη από Το νησί στον χάρτη και τη Μαχαιρωμένη διάρκεια. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία της φύσης απεικονίζονται στο ανάγλυφο του εξωφύλλου μιας συνολικά ιδιαιτέρως καλαίσθητης έκδοσης.

Ο κύριος άξονας που διέπει τα συστατικά μέρη του βιβλίου αυτού είναι η ύπαρξη ενός επινοημένου γερμανόφωνου συγγραφέα, ονόματι Μέτσγκερ, που στα γερμανικά σημαίνει χασάπης, και του βιβλίου του Επικράτειες, το οποίο σε κάποια δεδομένη στιγμή σκίζεται και χωρίζεται στα δύο, βιβλίο που αποτελεί ένα μεταμοντέρνο και κυρίως λειτουργικό εύρημα, ένα βιβλίο μέσα σε ένα βιβλίο, το οποίο λειτουργεί ως παράλληλη πραγματικότητα ή, αν προτιμάτε, ως αντίπαλο δέος απέναντι στην πεζή καθημερινότητα των προσώπων του βιβλίου, αυτό το εκκρεμές ανάμεσα στη δημιουργία και την έλξη για ζωή, το μέσα και το έξω που διέπει εν γένει το έργο τού Τόμας Μαν και πιο χαρακτηριστικά τη νουβέλα του Τόνιο Κρέγκερ. Η ύπαρξη του επινοημένου βιβλίου που αλλάζει αναγνωστικά χέρια, από ιστορία σε ιστορία, θυμίζει αρκετά το εύρημα του Μίτσελ στο Cloud Atlas, επιρροή γόνιμη και όχι εγκλωβισμένη στην αντιγραφή, εν τη γενέσει της δείγμα της φιλοδοξίας του συγγραφέα.

Η αντιμετώπιση της πραγματικότητας και η επινόησή της, τα ασαφή όρια ανάμεσα στις δύο αυτές επικράτειες, οι κρυψώνες του προσωπικού, η εμμονή με τη σπουδαία λογοτεχνία και η ανομολόγητη πίστη του ενός και μοναδικού αποδέκτη αυτής. Ο Βλαχογιάννης, μέσα από την αποτύπωση αυτής της αντιθετικής συνύπαρξης, αποτίει έναν φόρο τιμής προς τη σπουδαία λογοτεχνία, το αποκούμπι και το μικρόβιο που καταλαμβάνει το μυαλό ενός επίδοξου γραφιά, που επιθυμεί να αποτυπώσει με λέξεις τις ιδέες και τα συναισθήματά του, ερχόμενος σε διαρκή σύγκρουση με τους δεδομένους περιορισμούς. Οι Επικράτειες είναι, μεταξύ άλλων, ένα βιβλιοφιλικό έργο, με την αγάπη για τη λογοτεχνία να βρίσκεται παντού κατά μήκος του.

Η επιρροή της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, είπα για τον Μαν, θα πρόσθετα και τον Μπότο Στράους, είναι εμφανής και δεν περιορίζεται στο βιογραφικό του Βλαχογιάννη που μας πληροφορεί πως είναι καθηγητής γερμανικών. Η ένταξη της επιρροής αυτής προσθέτει επιπλέον ύψος στον πήχη της φιλοδοξίας, με τον κίνδυνο μιας καρικατούρας να ελοχεύει, παγίδα στην οποία ωστόσο ο συγγραφέας όχι μόνο δεν παρασύρεται, αλλά, αντίθετα, τη μεταποιεί σε αρετή του τελικού αποτελέσματος. Αυτή η επιρροή είναι που επιτείνει τον εγκεφαλικό χαρακτήρα, στοιχείο υποβοηθητικό στην περαιτέρω ανάδειξη της αντίθεσης ανάμεσα στις δύο μπάντες, τη ζωή και τη δημιουργία, τον μη έλεγχο της πραγματικής ζωής και την –ψευδαίσθηση– του ελέγχου της επινοημένης μυθοπλασίας.

Επιστρέφοντας στο κομμάτι της φιλοδοξίας, ο Βλαχογιάννης μοιάζει να έχει δουλέψει αρκετά πάνω στο τελικό αποτέλεσμα και να μην έχει μείνει στις ευκολίες και τη βιάση μιας αρχικής κεντρικής ιδέας. Η επιμονή στο χτένισμα του κειμένου είναι πάντοτε κάτι το βοηθητικό, απαλλάσσοντάς το από το περιττό και το αχρείαστο, από τα πυροτεχνήματα που γρήγορα χάνουν την αρχική τους λάμψη. Η διακειμενικότητα, που στο τέλος της έκδοσης δίνεται αναλυτικά, εντείνει με τη σειρά της τον διάλογο ανάμεσα στην πραγματική έξω ζωή και την επινοημένη αντίστοιχή της. Έτσι, δημιουργείται και ένα τρίτο επίπεδο. Ο συγγραφέας, σε ρόλο αφηγητή που επεμβαίνει μέσω υποσημειώσεων, η δική του πάλη ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη, την επιρροή και τη δημιουργία, συναντά τα πρόσωπα του έργου, επίσης ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη, με πρώτη ύλη το βιβλίο Επικράτειες και το βιογραφικό του επινοημένου Μέτσγκερ.

Οι Επικράτειες είναι ένα από τα βιβλία εκείνα για τα οποία ελοχεύει ο κίνδυνος ένα κείμενο αναγνωστικής προσέγγισης, όπως αυτό εδώ εν προκειμένω, να το παρουσιάσουν ως κάτι δύστροπο και απροσπέλαστο, αποτρέποντας αντί παρακινώντας τον επίδοξο αναγνώστη. Οπότε μια σχετική διευκρίνηση κρίνεται απαραίτητη. Οι Επικράτειες παρά τη διάχυτη φιλοδοξία και την εγκεφαλικότητα που τις χαρακτηρίζει είναι ένα βιβλίο που καλωσορίζει και σύντομα, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ανταμείβει τον αναγνώστη, που γρήγορα νιώθει την οικειότητα αυτής της ενδοκειμενικής πάλης. Η δημιουργία, η πρόθεση ή ανάγκη για δημιουργία, αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της σύνθεσης, μαζί με όσα έπονται αυτής, όπως η ανάγκη για έκφραση, η αγωνία για επικοινωνία, η αναμέτρηση με το συναίσθημα πως είναι κανείς μόνος σε αυτό. Θυμήθηκα τη νουβέλα της Παρούση, Λίγα λόγια για μένα, και την ανάγκη/επιθυμία του ήρωα να κειμενοποιηθεί. Θεωρώ πως τα δύο αυτά πρόσφατα έργα αναπτύσσουν έναν διάλογο, έστω και χωρίς την πρόθεση των συγγραφέων.

Οι Επικράτειες μου άρεσαν πολύ, όχι μόνο για τη φιλοδοξία ή τη διαφορετικότητά τους ως προς το κυρίως σώμα της –ελληνικής– λογοτεχνίας, όχι, θέλω να πω, για όλα όσα σκέφτηκα και υπέθεσα, αλλά ως αυτόνομη αναγνωστική εμπειρία.

υγ. Περισσότερα για τα Είδωλα θα βρείτε εδώ, ενώ για το Λίγα λόγια για μένα εδώ.

Εκδόσεις Περικείμενο