Μία από τις αναγνωστικές κορυφές της χρονιάς που σιγά σιγά οδεύει στη λήξη της ήταν σίγουρα η νουβέλα Στόμα γεμάτο χώμα. Βιβλίο που είχα διαβάσει είκοσι χρόνια πριν και το αποτύπωμά του αντιστάθηκε στη φθορά των όσων ακολούθησαν, πάντοτε υποψήφιο σε κάθε πιθανή λίστα με τα χ καλύτερα βιβλία που διάβασα ή με τα πιο αγαπημένα. Η αναγνωστική επιστροφή είναι ένα μυστήριο ταξίδι, η αναμέτρηση με μια παλιότερη εκδοχή του αναγνωστικού σου εαυτού είναι σε διαρκή επιφυλακή ανάδειξης ατελειών και αδυναμιών. Η συγκεκριμένη βγήκε αλώβητη, ίσως και πιο ισχυρή, το Στόμα γεμάτο χώμα είναι ένα σπουδαίο βιβλίο.
Ο τρόπος που διάβαζα προ εικοσαετίας ήταν πιο αυθόρμητος και χαοτικός, το ένα βιβλίο έφερνε τυχαία το άλλο, το τι διάβαζε η παρέα μου καθόριζε εν πολλοίς τα επόμενα αναγνώσματα. Τότε δεν είχα ψάξει για τη συλλογή από μικρές νουβέλες Ο θάνατος του κυρίου Γκόλουζα (μτφρ. Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, εκδόσεις Ηρόδοτος). Τώρα το πρόσθεσα στο καλάθι με τα επιθυμητά, λίγες βδομάδες αργότερα το παράγγειλα, την ίδια μέρα το ξεκίνησα.
Όπως λέει και ο Θ., αν κάποιος έχει γράψει κάτι τόσο δυνατό και υπέροχο όπως το Στόμα γεμάτο χώμα τότε αυτό αποκλείεται να ήταν αποτέλεσμα απλής τύχης και απότοκο συγκυρίας. Το άκουγα το επιχείρημα αλλά δεν το άφηνα να ταΐσει τις προσδοκίες μου. Ο Θ., όπως συνηθίζει, είχε δίκιο.
Οι τέσσερις νουβέλες που απαρτίζουν τη συλλογή αυτή διακρίνονται για την υπαρξιακή τους αγωνία, αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό τους, το φλερτάρισμα με το παράλογο, επίσης. Οι εναρκτήριες προτάσεις δίνουν το στίγμα:
(Ο θάνατος του κυρίου Γκόλουζα): Πέρασαν μερικές βαριές και αβέβαιες μέρες· δεν είναι τίποτα γνωστό για τον κύριο Γκόλουζα εκτός απ' το ασυνήθιστο επώνυμό του, που με τη λοξή του υπογραφή καταχωρήθηκε στο σκονισμένο βιβλίο του ξενοδοχείου.
(Εκείνος ο άλλος καιρός): Τίποτα δεν με τραβούσε σ' αυτή τη μυστική νύχτα που την εγκατέλειπε και το τελευταίο τραμ: τόσο μικροσκοπικό και αθόρυβο, στο βάθος, έμοιαζε με ζωντανό πλάσμα.
(Η ντροπή): Δεν ξέρω ούτε ποιος είμαι, ούτε πού βρίσκομαι: περιμένω κάποιον ήχο, κάποια μυρωδιά ή ένα ορατό σημάδι ζωής για να πιστέψω ίσως ότι δεν εξαφανίστηκε και το τελευταίο φως μαζί με τη μνήμη μου.
(Πριν από την αλήθεια): Σχεδόν τίποτα δεν μπορούσε ν' αναγνωρίσει.
Η ξενότητα απέναντι στους άλλους αλλά και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό, τα αμείλικτα ερωτήματα που γεννούν τρόμο και αμφιβολία για τα πάντα τριγύρω. Απλές στη σύλληψή τους μα δουλεμένες με έναν τρόπο που τις καθιστά αρχετυπικές και υποδειγματικές, οι τέσσερις αυτές νουβέλες επιβεβαιώνουν τη σπουδαιότητα του Σέρβου συγγραφέα, τη συνομιλία της δικής του λογοτεχνίας με τη συγκαιρινή της, που έρχεται να συνοψίσει την υπαρξιακή αγωνία καθώς ο εικοστός αιώνας προχωρά, απομακρυσμένη από τις προσωρινές και ευμετάβλητες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, που δεν μπορούν να αγγίξουν τα βάθη της ανθρώπινης σκέψης, παρά μόνο να προσαρμοστούν σ' αυτές, εκείνο που ο Κάφκα ονομάτισε και ακολούθως η χρήση του επιθέτου καφκικός υποδηλώνει, αγωνία και τρόμος που οι ρίζες του τραβούν ίσα ευθεία προς την αρχή των πάντων και παρότι μόλις πρόσφατα ονοματίστηκε άμεσα έγινε κοινός τόπος.
Η συνομιλία της λογοτεχνίας του Στσεπάνοβιτς με τη συγκαιρινή παγκόσμια
είναι ένα σκέλος, η συνομιλία με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό είναι ένα
δεύτερο σκέλος, ίσως πιο δυσπρόσιτο στη σύγκριση, αλλά σίγουρα παρόν, αν και δυσδιάκριτο.
Και αν η υπαρξιακή αγωνία αποτέλεσε μια πρόκληση, η ανάδειξη της σκιάς
του σύγχρονου δυτικού κόσμου, εντός της Γιουγκοσλαβίας οφείλει να λάβει
κανείς υπόψη του και τον περιορισμό της λογοκρισίας, τους διαφορετικούς
κινδύνους που αντιμετώπιζε το άτομο ως μονάδα, η λοξή ματιά που
αναδείκνυε την πρώτη ύλη του ανθρώπου, την αγωνία της μοναξιάς κάτω από
τον έναστρο ουρανό και τη σιγή. Η λογοτεχνία που υπηρετεί ο Στσεπάνοβιτς ούσα ανθρώπινη είναι βαθιά πολιτική, χωρίς φωνές και πυροτεχνήματα.
Υπάρχει εκείνη η θεωρία, που αποδίδεται νομίζω στον Χεμινγουέη, και παραλληλίζει τη μικρή φόρμα με το παγόβουνο, του οποίου ελάχιστο τμήμα είναι ορατό. Να μια ακόμα ιδανική μελέτη περίπτωσης οι νουβέλες αυτές, ένα στοιχείο που αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό ιδιαίτερα σε αυτές με την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και ακόμα πιο δυναμική ισχύ σε εκείνο το: Δεν ξέρω ούτε ποιος είμαι, ούτε πού βρίσκομαι.
Ελπίζω την έκδοση του Στόμα γεμάτο χώμα να ακολουθήσει και η επανακυκλοφορία αυτής της απολαυστικής και υψηλής λογοτεχνικής στάθμης συλλογής.
υγ. για το Στόμα γεμάτο χώμα, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη ανάγνωση, έγραφα αυτό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου