Αυτή ήταν μια αναπάντεχη έκδοση. Νεοσύστατες, οι εκδόσεις Ενάντια, με έδρα το Ηράκλειο Κρήτης, συστήνουν για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό, σε μετάφραση Κωνσταντίνας Λύγκουρη, τον Ρώσο συγγραφέα Αλεξάντρ Μπελιάεφ (1884-1942), μέσα από το έργο του Το κεφάλι του καθηγητή Dowell. Ειδολογικά, το μυθιστόρημα αυτό (1937), που στην αρχική του μορφή ήταν διήγημα (1925), ανήκει στην κάποτε παρεξηγημένη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας.
Δεν είχα ξεκάθαρο ορίζοντα προσδοκιών πέρα από την αναγνωστική περιέργεια. Το εξώφυλλο και η ηλικία του μυθιστορήματος, που στο είδος του μετράει διπλά και τριπλά, έμοιαζαν να υπόσχονται ένα καλτ περιεχόμενο, μάλλον ξεπερασμένο από τον σχεδόν αιώνα που μεσολάβησε, μια περίοδος τεχνολογικών και γενικότερα επιστημονικών αλμάτων. Συμβαίνει συχνά, το κεντρικό εύρημα, συνήθως δυστοπικό, ενός βιβλίου όπως αυτό, να ξεμένει με την πατίνα του χρόνου έντονα επιστρωμένη. Έρχονται τότε η γλύκα και η νοσταλγία, με την απαραίτητη λογοτεχνική επάρκεια ως βάση, να γεμίσουν τα κενά που η πρόοδος άφησε πίσω της. Έτσι, εκείνο που κάποτε έμοιαζε προφητικό και εξόχως φανταστικό, προσδίδοντας θαυμασμό στον αναγνώστη, αλλά και έναν φόβο ή περιέργεια έστω για το πώς η ανθρωπότητα θα προχωρούσε στο μέλλον, τώρα να εξετάζονται με την αντίθετη ροή των πραγμάτων, πώς ήταν τότε το περιβάλλον που πυροδότησε τη φαντασία, τι ήλπιζαν ή φοβόντουσαν οι άνθρωποι τότε για όσα συνωστίζονταν να συμβούν. Μάλλον, δεν έχει και τόση σημασία αν ο συγγραφέας και η φαντασία του δικαιώθηκαν, αυτό είναι το ατού της λογοτεχνίας, να μην κρίνεται με όρους επιστημονικούς. Εκείνο που μένει διαχρονικό είναι η σκέψη για όσα επίκεινται να συμβούν δια χειρός του είδους μας, πάντοτε με τον μανδύα της προόδου, μανδύας που συχνά καλύπτει κυοφορούμενα τέρατα.
Η ιστορία αρχίζει όταν η Μαρί Λοράν συναντά τον καθηγητή Κερν έχοντας απαντήσει σε μια αγγελία για βοηθό εργαστηρίου. Εκείνο το οποίο ο καθηγητής απαιτεί από τη Λοράν είναι η απόλυτη εχεμύθεια, τίποτα απ' όσα θα δει να συμβαίνουν στο εργαστήριο δεν πρέπει να δραπετεύσει πριν γίνουν οι επιστημονικές ανακοινώσεις. Οι δυο τους θα συμφωνήσουν. Στην κεντρική αίθουσα του εργαστηρίου η Λοράν θα αντικρίσει κάτι που ούτε να το φανταστεί δεν θα μπορούσε. Το ασώματο κεφάλι του καθηγητή Ντόουελ, συνδεδεμένο με πλήθος καλωδίων και σωληνώσεων, είναι εκεί, ζωντανό, όσο και αν ένα τέτοιο επίθετο φαντάζει τουλάχιστον παράξενο. Ο Ντόουελ, διαπρεπής καθηγητής με ρηξικέλευθες ανακοινώσεις στο βιογραφικό του, θα παραχωρήσει το νεκρό κορμί του στη δικαιοδοσία της επιστημονικής έρευνας του άλλοτε βοηθού του, καθηγητή Κερν. Η αποκοπή του κεφαλιού και η επαναφορά του στη ζωή είναι κάτι πάνω στο οποίο δούλευαν από καιρό, ο θάνατος του Ντόουελ ήταν μια καλή ευκαιρία να δοκιμάσουν στον άνθρωπο όσα τα πειράματα στα ζώα υπόσχονταν. Η Λοράν, βρίσκοντας τον τρόπο ώστε η φωνή του καθηγητή Ντόουελ να ακούγεται, αναπτύσσει μαζί του μια ιδιαίτερη σχέση, σύντομα είναι σίγουρη για τις προθέσεις του Κερν, διαπιστώνοντας πως από πλευράς του γίνεται κακή χρήση της εμπιστοσύνης του μέντορά του και πως καθόλου διατεθειμένος δεν είναι να αποδώσει στον Ντόουελ την αναγνώριση που του πρέπει.
Ο Μπελιάεφ, γύρω από το κεντρικό αυτό εύρημα, στήνει την πλοκή μιας ιστορίας που έχει στοιχεία θρίλερ και περιπέτειας, καθώς ο Κερν ετοιμάζεται να υλοποιήσει ακόμα πιο τρομακτικά πειράματα. Η οριστική νίκη απέναντι στον θάνατο αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα κεντρικότερα διακυβεύματα της επιστήμης γενικότερα. Έτσι, σ' αυτή τη –φιλοσοφική– θέση, το μυθιστόρημα δεν φαντάζει παρωχημένο, η δίψα για την αιωνιότητα παραμένει άσβεστη. Οι επικαιροποιημένες επιστημονικές γνώσεις του συγγραφέα επιτρέπουν στην τεχνολογική όψη της ιστορίας να λειτουργήσει παρότι εμφανώς ξεπερασμένη. Άλλωστε, εκείνο που πραγματικά διαπερνά τις σελίδες της ιστορίας αυτής είναι, περισσότερο από ό,τι άλλο, η ηθική της επιστήμης, και από την άποψη αυτή, ο μεγάλος φαν του Ιούλιου Βερν, αποδεικνύεται ιδιαιτέρως οξυδερκής. Άλλωστε, η διαμάχη ανάμεσα στη Λοράν και τον καθηγητή Κερν επ' αυτής της ιδιότυπης δικαιοσύνης εδράζεται. Εκείνη πιστεύει πως πρέπει να υπάρχουν όρια, πως δεν γίνεται στο όνομα της προόδου, ακόμα και εκείνης που υπόσχεται να νικήσει τον ίδιο τον θάνατο, να καταστρατηγούνται τα πάντα, φοβούμενη επίσης την κακή χρήση μιας τέτοιας ανακάλυψης στα χέρια ενός ανθρώπου χωρίς φραγμούς ηθικής. Ο καθηγητής Κερν, την ίδια στιγμή, φροντίζει να κρύψει την αχόρταγη φιλοδοξία του για δόξα πίσω από το προσωπείο της προόδου.
Είναι, ωστόσο, εμφανές πως ο συγγραφέας δεν επιθυμεί να βαρύνει τον φιλοσοφικό στοχασμό πέρα της λειτουργικότητας που χρειάζεται μια ιστορία δράσης, όπως, ταυτόχρονα, δεν εξαντλεί τον αναγνώστη με ενδελεχείς τεχνολογικές περιγραφές, επιτρέποντάς του να συμπληρώσει εκείνος τα κενά με τη δική του φαντασία, τις εικόνες επίσης. Το μυθιστόρημα διαβάζεται απνευστί καθώς η επιθυμία να δεις τι θα συμβεί παρακάτω είναι έντονη. Για τον σημερινό αναγνώστη, οι λογοτεχνικές αρετές του μυθιστορήματος είναι μεν ορατές αλλά έχουν κάτι το παλιακό. Η ανάγνωση θυμίζει κάτι από την παρακολούθηση παλιών ασπρόμαυρων ταινιών, κάτι από τις εποχές που η λογοτεχνία ήταν επιδραστική και προκαλούσε συζητήσεις. Ο ίδιος ο Μπελιάεφ σε συνέντευξή του σχολιάζει πως τα δώδεκα χρόνια που μεσολάβησαν ήταν αρκετά ώστε εκείνο που κάποτε κινδύνευε να χαρακτηριστεί ως αντιεπιστημονικό, μπορούσε πια να καταστεί ανεκτό ως πιθανότητα. Ακόμα περισσότερο σήμερα, που η δημιουργία της ζωής στα εργαστήρια είναι μια πραγματικότητα, ενώ και η μάχη απέναντι στον θάνατο γίνεται ολοένα και πιο αδυσώπητη, ο αναγνώστης υποδέχεται την ιστορία αυτή σαν το γέννημα της φαντασίας ενός παιδιού, το στοιχείο της έκπληξης απουσιάζει.
Τα επίθετα δόθηκαν εξαρχής: η ανάγνωση διαθέτει γλύκα και νοσταλγία. Αυτά ωστόσο αφορούν το τεχνολογικό και το αφηγηματικό κομμάτι. Τα εδάφη της ηθικής παραμένουν εν πολλοίς απάτητα, παρότι ως αντικείμενο έχει εδώ και καιρό εγκαθιδρυθεί ως αναπόσπαστο κομμάτι της επιστήμης, τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα, η πρόοδος διατηρεί ακόμα τη διπλή της όψη. Ανακουφιστική ήταν η απουσία της μεταφυσικής. Κανένας θεός δεν υπήρχε στα επιχειρήματα απέναντι στην ανακάλυψη αυτή. Οι απαντήσεις καθορίζονται από την ανθρώπινη ηθική ή την έλλειψή της, εκεί όπου θα έπρεπε δηλαδή να τις αναζητήσει κανείς. Η κατηγορία της τεχνοφοβίας διατρέχει επίσης τις σελίδες. Είναι το επιχείρημα εκείνων που τυφλά αποδέχονται την επιστήμη, χαρακτηρίζοντας τους σκεπτικιστές για οπισθοδρομισμό και δυσανεξία στην πρόοδο. Διαχρονικό και αυτό.
Παρά τις όποιες παρωχημένες όψεις του, το μυθιστόρημα αυτό δεδομένα προσφέρει αναγνωστική απόλαυση. Είναι επίσης ένα παράδειγμα καλής χρήσης ενός πρωτότυπου ευρήματος, το οποίο αποδεικνύεται λειτουργικό και δεν γονατίζει το κείμενο. Το επαρκούς έμπνευσης και έρευνας επίμετρο της μεταφράστριας συμπληρώνει έξοχα την έκδοση αυτή. Ο Μπελιάεφ προστέθηκε πάραυτα ανάμεσα στους σπουδαίους της λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας.
Μια αναπάντεχη, πλην όμως όμορφη, έκπληξη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου