Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας - Roberto Bolaño

Έχουμε ταχθεί υπέρ των Μαξ Μπροντ αυτού του κόσμου, τελεσίδικα. Οι όποιες αντεγκλήσεις  αναλώνονται σε καφέ και εκδηλώσεις, τώρα που τα λογοτεχνικά σαλόνια δεν είναι της μόδας, είναι εθιμοτυπικές, χαριτωμένες και διαρκούν ελάχιστα. Για εμάς οι διαθήκες πρέπει να διαβάζονται δυνατά. Τίποτα να μη μένει κρυφό. Ο θάνατος μας δίνει το τέλειο άλλοθι/ο θάνατος στερεί κάθε δικαίωμα από τον νεκρό. Οι κωδικοί πρόσβασης και τα κλειδιά είναι γελοία εύκολο να ανακτηθούν στον κόσμο των ζωντανών. Έτσι ξεκινούσε το κείμενο που είχα γράψει για τον Χλομό βασιλιά του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας. Τίποτε δεν έχει αλλάξει από τότε.

Μετά τον θάνατο του Ρομπέρτο Μπολάνιο πολλά ανέκδοτα έργα του βγήκαν στην επιφάνεια. Αν και δεν είναι γνωστή κάποια εντολή του, σε μορφή διαθήκης, αλληλογραφίας ή εκμυστήρευσης, με την οποία να ζητά τη μη έκδοσή τους, και με δεδομένο πως ειδικά προς το τέλος της ζωής του αγωνιούσε έντονα για το οικονομικό όφελος των κληρονόμων του, δεν παύει να αποτελεί ένα ζήτημα ηθικής αναρώτησης το σκάλισμα των σεντουκιών. Γιατί ακόμα και αν με βεβαιότητα αποδείξει κάποιος πως ο ίδιος ο εκλιπών δεν θα είχε αντίρρηση επ' αυτής της τυμβωρυχίας, μένει να απαντηθεί το ερώτημα της λογοτεχνικής αξίας των ευρημάτων αυτών, ιδιαίτερα όταν πρόκειται, όπως στην περίπτωση του συγκεκριμένου βιβλίου, για έργα -φαινομενικά- σχεδόν ολοκληρωμένα, τα οποία για τον άλφα ή βήτα λόγο ο συγγραφέας επέλεξε να μην εκδώσει. Όμως είπαμε, έχουμε ταχθεί υπέρ των Μαξ Μπροντ αυτού του κόσμου, τελεσίδικα. Ακόμα και αν κάποιος εξέδιδε μια λίστα με τα ψώνια τού Μπολάνιο, εγώ σίγουρα θα κατηφόριζα προς το βιβλιοπωλείο.

Ο Μπολάνιο έγραψε Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας στα τριάντα του, αλλά δεν εκδόθηκε παρά δεκαπέντε χρόνια μετά τον θάνατό του. Στον πρώιμο αυτό Μπολάνιο ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει πολλές από τις ψηφίδες του μπολιανικού σύμπαντος, όπως αυτό ξεδιπλώθηκε σε όλο του το μεγαλείο τα επόμενο είκοσι χρόνια, κυρίως μέσα από τα δύο αριστουργήματά του (Οι άγριοι ντετέκτιβ, 2666). Πριν όμως παραθέσουμε κάποιες από αυτές τις ψηφίδες, ας πούμε δύο λόγια σχετικά με την υπόθεση του μυθιστορήματος αυτού, και ας δοκιμάσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα αν αυτό το βιβλίο του Μπολάνιο απευθύνεται μόνο σε φανατικούς θαυμαστές του ή όχι.

Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας χωρίζεται σε τρία μέρη τα οποία, χωρισμένα σε ολιγοσέλιδα κεφάλαια, εναλλάσσονται μεταξύ τους. Το πρώτο μέρος είναι μια χαλαρή συζήτηση, που μοιάζει με συνέντευξη, του νεαρού συγγραφέα Γιαν Σκρέγια με μια δημοσιογράφο, στο πλαίσιο της δεξίωσης που ακολουθεί τη βράβευσή του για το πρωτόλειό του. Στο δεύτερο μέρος, σε πρώτο πρόσωπο, ο Ρέμο Μοράν, συγκάτοικος του Γιαν, αφηγείται τη ζωή στην Πόλη του Μεξικό, όπου κατέφυγε πριν από λίγα χρόνια, αφήνοντας πίσω του τη σκληρή πραγματικότητα της Χιλής. Στο τρίτο μέρος έχουμε κάποιες επιστολές του Γιαν προς διάφορους σημαίνοντες εκπροσώπους της βορειοαμερικανικής λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν τα ονόματα του Φίλιπ Ντικ και της Ούρσουλα Λε Γκεν. Η εναλλαγή των τριών αυτών αφηγήσεων αποτελεί το κεντρικό εύρημα για την προώθηση της πλοκής, καθώς μέσα από την εναλλαγή αυτή πλησιάζουμε την ιστορία από διάφορες μπάντες, τόσο χωρικές όσο και χρονικές. Ο δεκαεπτάχρονος Γιαν σπάνια βγαίνει από το σπίτι, και όταν το κάνει αυτό δεν απομακρύνεται περισσότερο από το τετράγωνό του, αγωνίζεται, όπως εκμυστηρεύεται σε κάποια επιστολή προς τον Φίλιπ Ντικ, να τελειώσει το πρώτο του μυθιστόρημα, για το οποίο όμως έχει βραβευθεί, γεγονός που αποτελεί την αφορμή για τη συνέντευξη στη νεαρή δημοσιογράφο λογοτεχνίας. Ο Ρέμο, τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος του Γιαν, ζει στον αντίποδα εκείνου, παρότι και αυτός προσπαθεί να βιοποριστεί μέσω της γραφής, έλκεται από τη σαγήνη του δρόμου, ερωτεύεται και δεν διστάζει να αγοράσει μια κλεμμένη μηχανή.

Δεν θα μάθουμε ποτέ ποια θα ήταν η κατά τον Μπολάνιο τελική εκδοχή του μυθιστορήματος αυτού, επομένως είναι παρακινδυνευμένο να αναζητήσει κανείς εξηγήσεις ή να γυρέψει τεχνικές αδυναμίες ως προς το δέσιμο των τριών μερών της ιστορίας. Και ενώ με βάση τη λογική, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως το συγκεκριμένο μυθιστόρημα -ή ανεπτυγμένο προσχέδιο μυθιστορήματος αν προτιμάτε- απευθύνεται στους πιο σκληροπυρηνικούς οπαδούς του Μπολάνιο, εκείνους που θα ήθελαν απεγνωσμένα να διαβάσουν οτιδήποτε δικό του υπάρχει, καθώς κινούνται υπό ένα καθεστώς ιδιότυπης μαγείας, θαρρείς· συναισθηματικά μιλώντας, θα ισχυριζόμουν πως η δυναμική της γραφής και η αφηγηματική ορμή του -κάθε βιβλίου του- Μπολάνιο είναι ικανές να παρασύρουν ακόμα και τον πλέον ανυποψίαστο αναγνώστη. Παρότι βρισκόμαστε στην πρώιμη συγγραφική του περίοδο, ο προσωπικός τρόπος με τον οποίο χειρίζεται τη γλώσσα είναι κιόλας εμφανής, η ευκολία με την οποία αναμειγνύει την ποίηση με τη γλώσσα του δρόμου, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Μπολάνιο τη λαϊκότητα της λογοτεχνίας, την έξοδο από τα βαρετά σαλόνια στους γεμάτους προκλήσεις δρόμους. Ο μόνος κίνδυνος που ελοχεύει μοιάζει να είναι ο μη ενθουσιασμός του ανυποψίαστου αναγνώστη, η αδυναμία του να εξηγήσει προς τι ο τόσος ντόρος γύρω από τον συγγραφέα αυτόν, η αναβολή σε ένα μέλλον αβέβαιο της επιστροφής σε κάποιο άλλο, πιο χαρακτηριστικό, μπολιανικό μυθιστόρημα. Και θα ήταν κρίμα να συμβεί κάτι τέτοιο.

Στο Πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας συναντά κανείς αρκετά γνώριμα μοτίβα: α) Το ντουέτο των κεντρικών χαρακτήρων· από την άποψη αυτή το έργο αυτό μας προσφέρει μια σημαντική πληροφορία, καθώς σε μια από τις τελευταίες επιστολές, ο Γιαν υπογράφει ως Γιαν Σκρέγια, αλλιώς Ρομπέρτο Μπολάνιο. Έτσι λοιπόν ενισχύεται από τα πλέον επίσημα χείλη η υποψία πως αρκετοί από τους χαρακτήρες του συγγραφέα αποτελούν άλτερ έγκο του ίδιου του Μπολάνιο, ενώ μένει ανοιχτό το αν τα ντουέτα αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου χαρακτήρα. β) Η έντονη παρουσία της ποίησης, των ποιητών και των περιοδικών· στην Πόλη του Μεξικό τα περιοδικά ποίησης πολλαπλασιάζονται, ενώ κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα εργαστήρια ποίησης, τη στιγμή που ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού μένει αναλφάβητο. Στο σημείο αυτό θα μπορούσε κανείς να διακρίνει τη σχισμή από την οποία εισβάλει ο μπολιανικός τρόμος, γιατί αν και σε ένα πρώτο επίπεδο τα πράγματα πηγαίνουν μια χαρά, οι ήρωες δεν εφησυχάζουν και επιχειρούν να διερευνήσουν το μυστήριο γύρω από το ξαφνικό ενδιαφέρον για την ποίηση. Ένας υπόγειος τρόμος αναβλύζει από το παράλογο και με διάθεση σάτιρας σκηνικό, αίσθημα που είναι διάχυτο από την αρχή του βιβλίου, και ο Μπολάνιο μαεστρικά το κατευθύνει, αυξομειώνοντας την έντασή του χωρίς ποτέ να το απομακρύνει από το προσκήνιο. γ) Η αγάπη για τη λογοτεχνία· που για τον Μπολάνιο δεν γνωρίζει διακρίσεις και το μυθιστόρημα αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί και ως ένας φόρος τιμής στην παραγνωρισμένη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας, που για κάποιους ακόμα και σήμερα θεωρείται αποπαίδι. Αλλά και για τις ιστορίες της λογοτεχνίας, για το πώς ο Περέκ αποσόβησε, για παράδειγμα, μια φιλολογικού διακυβεύματος αιματοχυσία στο Παρίσι.  δ) Οι βόλτες με τη μηχανή· ή με το αμάξι, μέσα στην πόλη ή διασχίζοντας την έρημο. ε) Οι αναφορές στον Ναζισμό· μία από τις πολιτικές όψεις της λογοτεχνίας του Χιλιανού. ζ) Η αναβίωση των μαχών μέσα από παιχνίδια στρατηγικής· πάνω στην οποία στηρίχτηκε το μυθιστόρημά του Το Τρίτο Ράιχ.

Αποσπασμένο από το κυρίως σώμα της εργογραφίας του Μπολάνιο, Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας διαθέτει τόσο αρετές όσο και αδυναμίες, μην αγνοώντας πως μιλάμε για ένα ανολοκλήρωτο και πρώιμο έργο. Είναι από τα πρωτόλεια εκείνα έργα τα οποία θα γεννούσαν κάποιες προσδοκίες για το μέλλον, αν και θα έπρεπε κανείς να είναι χαρισματικός και αρκούντως διορατικός αναγνώστης για να διακρίνει από τότε την εξέλιξη του Μπολάνιο σε έναν τόσο επιδραστικό δημιουργό, που έφυγε από τη ζωή μόλις στα πενήντα του χρόνια, και όμως άφησε τεράστιο -τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα- όγκο έργου. 

Αντίδωρο της παρούσας έκδοσης αποτελούν οι σελίδες με τις χειρόγραφες σημειώσεις του Μπολάνιο.

υγ. Το κείμενο σχετικά με τον Χλομό Βασιλιά του Γουάλας από όπου και το απόσπασμα της πρώτης παραγράφου μπορείτε να το βρείτε εδώ. Για τα υπόλοιπα έργα του Μπολάνιο: 2666 (εδώ), Οι άγριοι ντετέκτιβ (εδώ), Το Τρίτο Ράιχ (εδώ), Φυλαχτό (εδώ), Παγοδρόμιο (εδώ), Λούμπεν μυθιστορηματάκι (εδώ), Τηλεφωνήματα (εδώ).

Μετάφραση Κρίτων Ηλιόπουλος
Εκδόσεις Άγρα