Εις τον πάτο της εικόνας - Μάρω Δούκα

Η απόπειρα κάλυψης των αναγνωστικών κενών είναι για μένα ένα αίτημα, μια ακόμα παράμετρος που καθιστά ανέφικτη την ολοκληρωτική κατάκτηση του λογοτεχνικού οχυρού· μόνο η πολιορκία απομένει να ξεγελά τους υψηλούς στόχους της εν εξελίξει εκστρατείας. Ωστόσο, για να υπάρξει απόπειρα κάλυψης, είναι αδιαπραγμάτευτη η συνθηκολόγηση με την ύπαρξη των κενών αυτών, η αποδοχή της αλήθειας πως δεν ορίζεται ο τέλειος αναγνώστης ως έννοια και συνθήκη, αποδοχή αλήθειας που πρώτα και κύρια αφορά τον εαυτό του υποκειμένου, την αυτοεικόνα του. Διαβάζοντας το Φελιτσιτά, το χρονικά τελευταίο μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα, και γράφοντας γι' αυτό, αναφέρθηκα σ' αυτό το βιβλιογραφικό μου κενό, η ανάγνωση εκείνη υπήρξε ένα πρώτο βήμα προς την κάλυψη.

Ένας αναγνώστης που πολύ εκτιμώ μου μίλησε για το Εις τον πάτο της εικόνας. Εκτός της υψηλής πρόζας, αναφέρθηκε και στον μεταμοντέρνο χαρακτήρα του, στο εγκιβωτισμένο εντός της κεντρικής αφήγησης μυθιστόρημα που ο αφηγητής επιχειρεί να γράψει. Και ήταν η μεταμοντέρνα φύση, που ο παιγνιώδης χαρακτήρας της πολύ του γούστου μου είναι, που με έκανε να διαβάσω το βιβλίο αυτό, ίσως ενεργοποιώντας και μια ενοχή, τη σκέψη/πεποίθηση πως η μεταμοντέρνα γραφή δεν αποτελεί συνήθη επικράτεια της ελληνικής λογοτεχνίας. Η ανάγνωση, η αναγνωστική διαδρομή, πολλάκις έχω επαναλάβει και θα συνεχίσω να το κάνω, προσφέρει, σίγουρα μεταξύ πολλών άλλων, την κατάρριψη και ηχηρή κατάρρευση διαφόρων ψευδοβεβαιοτήτων. Τέτοια υπήρξε η περίπτωση αυτή.

Ο Αλέξανδρος Παπαδάκος, δικηγόρος στο επάγγελμα και παντρεμένος με τη Μαρία, απευθυνόμενος στην Ηώ, μια συμφοιτήτρια και πλέον συνάδελφο δικηγόρο, αποφασίζει να γράψει ένα μυθιστόρημα με κεντρικό ήρωα τον Αντώνη Λύτρα, έναν μεσήλικα οδηγό ταξί, που μια μέρα αποφασίζει να εξαφανιστεί από τους οικείους του. Έχουμε, λοιπόν, ένα ιδιότυπο επιστολικό μυθιστόρημα, έναν μονόλογο εστιασμένης απεύθυνσης, εντός του οποίου αναδύεται ένα υπό κατασκευή μυθιστόρημα, το πρωτόλειο έργο ενός ανθρώπου ο οποίος, όχι μόνο με τη γραφή, αλλά και με την ανάγνωση, τη λογοτεχνία εν γένει, δεν είχε ιδιαίτερες σχέσεις. Είμαστε στα ταραγμένα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ογδόντα, τα κομμουνιστικά καθεστώτα πέφτουν το ένα μετά το άλλο, η παντοδυναμία του Παπανδρέου πλήττεται καθώς το σκάνδαλο και η δίκη του Κοσκωτά κλονίζουν τη χώρα, η συγκυβέρνηση ΝΔ και ΚΚΕ σοκάρει, η Αριστερά βρίσκεται -τι έκπληξη- σε κρίση, σε μια δυναμική και χρόνια διεργασία διασπάσεων, η κοινωνία βαδίζει συνολικά ζαλισμένη μέσα στην οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων ετών, το μέλλον μοιάζει πολλά υποσχόμενο, το ένστικτο ωστόσο κρούει τον συναγερμό.

Διαβάζω ξανά την πρώτη παράγραφο και σκέφτομαι πως ίσως και να μην ήταν εντελώς τυχαία ή αθώα η αναφορά στην ανάγνωση με πολεμικούς όρους εκστρατείας, ίσως κάτι από την ανάγνωση του μυθιστορήματος αυτού να την επηρέασε και ως ένα βαθμό να τη διαμόρφωσε. Ο Αλέξανδρος Παπαδάκος, αφηγητής αλλά και συγγραφέας ταυτόχρονα, βρίσκεται, πότε συνειδητά και πότε όχι, μέσα σε μια έντονη διαμάχη, ηθικής και υπαρξιακής φύσης, ζητήματα ταυτότητας και προορισμού αναδύονται, με πρώτα και κύρια τα συναισθήματα που νιώθει για την Ιώ, καύσιμη ύλη για τη συγγραφή τόσο των άτυπων επιστολών όσο και του ίδιου του μυθιστορήματος, συναισθήματα σε σύγκρουση με τον γάμο του με τη Μαρία και την καθημερινότητά του, που ως βάση εκτόξευσης έχουν κυρίως τα φοιτητικά χρόνια, τότε που όλα ήταν υπό διαμόρφωση, άναρχα με έναν τρόπο γοητευτικό, προσφέροντας απλόχερα χώρο για θεωρίες και ιδεολογίες, για δυνατότητες.

Το Εις τον πάτο της εικόνας κυκλοφόρησε το 1990 και ήταν το έβδομο συγγραφικό βήμα της Μάρως Δούκα. Έχω πλήρη άγνοια για να εντάξω το παρόν μυθιστόρημα με ασφάλεια εντός της εργογραφίας της πολυγραφότατης  δημιουργού ως εξαίρεση ή ως κανόνα. Και αυτό είναι ένα σημαντικό πραγματολογικό κενό. Αυτό που μπορώ με αυτοπεποίθηση να πω είναι πως το μεταμοντέρνο εύρημα του εγκιβωτισμού δεν γίνεται για να γίνει προς χάρη του όποιου εντυπωσιασμού, η παιγνιώδης διάθεση δεν στερείται χρηστικότητας και προγραμματικής επιδίωξης, δεν αποτελεί, επίσης, ένα άψυχο αποκομμένο συμπλήρωμα στην ανάγνωση, αλλά, αντίθετα, ένα οργανικό συμπλήρωμά του. 

Η πρόζα της Δούκα είναι καθηλωτική και υψηλού επιπέδου, ικανή να στηρίξει και να αναδείξει τον χειμαρρώδη λόγο του Παπαδάκου, το χάος εντός του οποίου η σκέψη και συνολικά η ύπαρξή του κινείται, το πάθος και την εμμονή με την οποίο απευθύνεται στην Ηώ, αλλά και, εδώ είναι ίσως το μέγιστο ύψος που η πρόζα της Δούκα φτάνει, αυτός ο χειμαρρώδης λόγος, σήμα κατατεθέν του αφηγητή/συγγραφέα, χαρακτηρίζει και πλημμυρίζει και το μυθιστόρημά του, ο τρόπος με τον οποίο το χάος κειμενοποιείται και πετυχαίνει να λειτουργήσει ως νήμα ξενάγησης στο μυαλό του συγγραφέα και, ακόμα παραπέρα, να αποτυπώσει τη ρευστότητα και την αβεβαιότητα εκείνων των χρόνων συνολικά.

Διαβάζοντας ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από τριάντα πέντε χρόνια και φιλοδοξούσε να αποτυπώσει την τότε συγχρονία, σημαντικό ζητούμενο αποτελεί το αν σήμερα φαντάζει παρωχημένο. Η απάντηση είναι σαφέστατα όχι. Σ' αυτό συντελούν και τα δύο κύρια μέρη κάθε μυθιστορήματος, η μορφή και το περιεχόμενο. Η μεταμοντέρνα φύση του του επιτρέπει να σταθεί με άνεση στην επικράτεια του σήμερα, ίσως ακόμα ακόμα και να ξεχωρίσει για τη φιλοδοξία του, για τη μη αποφυγή του ρίσκου. Αλλά και ως περιεχόμενο, χωρίς καθόλου να ταιριάζει εδώ ο άχρηστος και επίφοβος επιθετικός προσδιορισμός του προφητικού, δεν ξενίζει τον σημερινό αναγνώστη, και αναφέρομαι ιδιαίτερα σε εκείνον τον αναγνώστη που δεν είχε γεννηθεί τότε, που μόνο μέσω αφηγήσεων έχει σχηματίσει μια γενική και μάλλον αόριστη εικόνα γι' αυτό το εγγύς παρελθόν, και, παράδοξα ίσως, νιώθει συχνά πυκνά την ομοιότητα, τη συγγένεια του τότε και του τώρα, ιδιαίτερα στο κομμάτι της κρίσης στον χώρο της Αριστεράς, αλλά και της επικρατούσας πολιτικής συνθήκης, για να μην αναφερθώ στον συναισθηματικό χυλό εντός του οποίου παλεύει να επιπλεύσει -και- ο σημερινός άνθρωπος.

Η καθηλωτική πρόζα της Δούκα από τη μια, η αχρονία που ενδύεται μιαν αόριστη συγχρονία αλλά και η πειραματική, απαιτητική από τη φύση της τόσο για τον δημιουργό όσο και για τον αναγνώστη, κατασκευή αποτελούν το τρίπτυχο που καθιστά το Εις τον πάτο της εικόνας ένα σημαντικό βιβλίο συνολικά και όχι απλώς ένα λήμμα στο λογοτεχνικό λεξικό της εγχώριας γραμματείας.

Εντυπωσιασμένος, ήδη σκέφτομαι ποιο θα είναι το επόμενο βιβλίο τής Δούκα που θα διαβάσω, καμιά ιδέα;

υγ. Για το Φελιτσιτά, που και αυτό διαπραγματεύεται την ιστορία ενός μεσήλικα που αποφάσισε να αποκοπεί από την ασφυκτική συνθήκη της καθημερινότητάς του, περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

Εκδόσεις Πατάκη