Ο απατεώνας - Javier Cercas

Το βιβλίο αυτό δεν ήθελα να το γράψω. Δεν ήξερα ακριβώς γιατί δεν ήθελα να το γράψω, ή μάλλον ήξερα αλλά δεν ήθελα να το παραδεχτώ, ή δεν τολμούσα να το παραδεχτώ· ή δεν τολμούσα να το παραδεχτώ πλήρως. Το γεγονός είναι ότι επί επτά χρόνια και βάλε αρνούμουν να το γράψω. Στο μεταξύ έγραψα δύο άλλα βιβλία, ωστόσο το βιβλίο αυτό δεν το λησμόνησα ποτέ· απεναντίας, με τον τρόπο μου, ενόσω έγραφα τα δύο εκείνα βιβλία, έγραφα επίσης και τούτο. Ή μπορεί το βιβλίο αυτό να έγραφε, με τον δικό του τρόπο, εμένα.

Τον Μάιο του 2005 ένας ιστορικός θα αποκαλύψει την απάτη του Ενρίκ Μάρκο, ο οποίος ισχυριζόταν πως υπήρξε έγκλειστος σε στρατόπεδο εκτοπισμένων κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και πάνω στον ισχυρισμό αυτό έστησε μία ολόκληρη καριέρα θύματος της φρίκης, έγινε πρόεδρος της Ισπανικής Ένωσης Επιζώντων, τιμήθηκε, έδωσε εκατοντάδες συνεντεύξεις στον Τύπο και διαλέξεις σε σχολεία. Και ξαφνικά, μία μέρα, το ψέμα αποκαλύφθηκε, ο ήρωας ήταν απατεώνας.

Ο Θέρκας για χρόνια φλέρταρε με την ιδέα να γράψει ένα βιβλίο για τον Μάρκο. Όμως δεν το έπαιρνε απόφαση, γιατί ήξερε πως δεν θα ήταν απλώς ένα βιβλίο για έναν απατεώνα, αλλά πολύ περισσότερα.

Ο απατεώνας, μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα, περιστρέφεται γύρω από τον Μάρκο και την έρευνα του Θέρκας σχετικά με τη ζωή του, μία ζωή που βασίστηκε στο ψέμα, μία ζωή που ξεπέρασε τη μυθοπλασία και κέντρισε το ενδιαφέρον ενός συγγραφέα που αρέσκεται να κινείται στα όρια της ρεαλιστικής μυθοπλασίας, και τον ανάγκασε να διαβεί αυτό το λεπτό όριο ανάμεσα στο ντοκουμέντο και τον μύθο, να περάσει ξεκάθαρα στην πλευρά της πραγματικότητας, ώστε ως παρατηρητής αυτή τη φορά να καταγράψει τον επινοημένο σε πραγματικές συνθήκες ζωής μύθο του Μάρκο.

Η διαδικασία συγγραφής του βιβλίου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του. Όχι μόνο γιατί αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο ο Θέρκας πραγματοποίησε την έρευνα, αλλά κυρίως γιατί, εμπλέκοντας τον εαυτό του σε αυτή την ιστορία, θα πετύχει να δημιουργήσει την απαραίτητη σύνδεση με τους λόγους για τους οποίους η ιστορία του Μάρκο είναι μία ιστορία που αφορά τον καθένα μας, ξεχωριστά και ως σύνολο, θα μπορέσει να θέσει ευθέως τα ερωτήματα που τον απασχολούν και να αναδείξει τις παράπλευρες διαστάσεις της ιστορίας αυτής. Κάτι το οποίο δεν θα το πετύχαινε αν επέλεγε να ακολουθήσει την πεπατημένη της βιογραφίας.

Το ψέμα έχει απασχολήσει από τις απαρχές της την ανθρώπινη διανόηση, ο Πλάτωνας, ο Νίτσε και ο Καντ, μεταξύ άλλων, έχουν πάρει θέση, αυστηρότερη ή ηπιότερη, απέναντί του, έχουν αποδεχτεί την έννοια του ψέματος για καλό, του αναγκαίου ψεύδους, της καταδικαστέας, ανεξαρτήτως προθέσεων, χρήσης του. Ο Μάρκο κατάφερε να στήσει από την αρχή τη ζωή του, να ζήσει τελικά με τον τρόπο που ήθελε να ζήσει, να πετύχει εκείνα που ήθελε να πετύχει, δρέποντας τους καρπούς ενός επινοημένου παρελθόντος, άσχετα αν στο τέλος, με τα θεμέλια σαθρά, το κατασκεύασμα υποχώρησε, μία ζηλευτή για κάθε συγγραφέα μυθοπλασία, ένας σύγχρονος Δον Κιχώτης που εφάρμοσε στη ζωή του όσα φαντάστηκε αντί να αποτραβηχτεί στο γραφείο του συμπληρώνοντας λευκές αρχικά κόλλες.
  
Δεν είναι το κάθε θύμα ήρωας, από τον ήρωα απαιτήθηκε να πει κάποια στιγμή ένα Όχι υψηλού κόστους. Ο Μάρκο ανήκε πάντα στην πλειοψηφία του Ναι. Δεν είναι κακό αυτό, ούτε σημαίνει πως το να ανήκει κανείς στη σιωπηλή πλειοψηφία του Ναι τον μετατρέπει αυτόματα σε δοσίλογο, φασίστα, μαυραγορίτη κ.ο.κ. Το κακό είναι αυτή η ισχυρή πλειοψηφία, εκ των υστέρων, να επιχειρήσει να περάσει στην πλευρά των ηρώων, των λίγων εκείνων που ύψωσαν το ανάστημά τους απέναντι στο τέρας. Τα παραδείγματα οικειοποίησης του παρελθόντος ξεπερνούν τα ισπανικά όρια, κάθε χώρα έχει τα δικά της, αλλιώς οι παρεκτροπές δεν θα διαρκούσαν, δεν θα εδραιώνονταν, δεν θα κυριαρχούσαν εις βάρος των λαών. Η ματαιοδοξία και η υστεροβουλία οδηγούν μέρος της τότε σιωπηλής πλειοψηφίας του Ναι στην απόπειρα οικειοποίησης ενός ηρωικού παρελθόντος.

Η αφηγηματική ικανότητα του συγγραφέα, η ιστορία του Μάρκο που ξεπερνά τα πλέον ευφάνταστα μυθιστορήματα και ο στοχασμός του Θέρκας, παρότι κάποιες στιγμές μοιάζει εύκολος και κοινότοπος, συνθέτουν ένα σπουδαίο τελικό αποτέλεσμα, φιλόδοξο, όχι μόνο γιατί η ιστορία του Μάρκο ήταν εν πολλοίς γνωστή, αλλά γιατί η ιστορία αυτή δεν αποτελεί παρά το πρώτο στρώμα αυτού του βιβλίου, για το οποίο δεν κρύβω πως αρχικά, και παρά την ιντριγκαδόρικη περίληψη στο οπισθόφυλλο, διατηρούσα αρκετές επιφυλάξεις για το αν με αφορούσε ως αναγνώστη λογοτεχνίας, επιφυλάξεις που εξανεμίστηκαν στο διάβα της ανάγνωσης.

Μετάφραση Γεωργία Ζακοπούλου
Εκδόσεις Πατάκη