Η τελευταία πτήση - Μαρία Τζαρδή

Η επιστημονική φαντασία είναι ίσως το πλέον υποτιμημένο λογοτεχνικό είδος, παρότι ευρέως διαδεδομένη, με φανατικό κοινό και μεγάλη ποικιλία θεματικών μοτίβων. Εκείνο που κυρίως τη χαρακτηρίζει -και με έλκει προσωπικά- είναι η κατασκευή ενός -μερικώς ή εξ ολοκλήρου- νέου κόσμου, που αποτελεί μια επιμελώς αλλοιωμένη εκδοχή του συγκαιρινού ή, συνηθέστερα, μια δυστοπική μελλοντική εξέλιξή του, ως όχημα για κοινωνικό, πολιτικό και ανθρωπολογικό σχολιασμό. Σε μια εποχή ακραίας παγκοσμιοποίησης, όπως η σημερινή, κατά την οποία στη λογοτεχνία κυριαρχεί η απομυθοποίηση και η πλήρης κατάρρευση του εξωτικού στοιχείου, η επιστημονική φαντασία εισάγει νέους κόσμους, απομακρύνει τον αναγνώστη από τον γνώριμο ρεαλισμό και του προσφέρει ένα διαφορετικό σημείο θέασης, τη στιγμή που δοκιμάζει και διευρύνει τα μυθοπλαστικά όρια της αφήγησης. Αφορμή για την παραπάνω εισαγωγή αποτέλεσε η ανάγνωση του μυθιστορήματος της Μαρίας Τζαρδή, Η τελευταία πτήση. 

Η μυρωδιά του καπνού γύρω του τον έκανε να υποθέσει ότι αυτή η πτήση είχε ξεκινήσει καλά.

Τα είχαν πάει καλά στην απογείωση. Θα πρέπει να είχε διαρκέσει λιγότερο απ' ό,τι περίμενε.

Κάποιο αόριστο ρίγος ανακούφισης διαπέρασε το σώμα του για ένα-δύο δευτερόλεπτα χωρίς όμως να σταθεί στο πρόσωπό του, το οποίο συνέχισε να παραμένει ανέκφραστο. Ήταν πολύ καλά εξασκημένος σε κάτι τέτοιο. Οι φωτεινές ενδείξεις του πίνακα πάνω από το κεφάλι του είχαν σβήσει. Του έκανε εντύπωση που επιτρεπόταν το κάπνισμα σε αυτή την πτήση και μάλιστα σε όλες τις θέσεις. Η μνήμη κάποιων διηγήσεων των παλαιότερων, όχι και πολλά χρόνια πριν, τον έκανε να αναρωτηθεί αν αυτή ήταν πράγματι η Τελευταία Πτήση ή απλώς μια επιστροφή στο είδος εκείνο των πτήσεων που συνηθιζόταν κάποτε. Αυτό δεν συνέβαινε άλλωστε σε όλα; Όλα όσα είχα αφήσει πίσω του ακολουθούσαν μια ραγδαία πορεία προς ένα μέλλον με ζοφερές καταστάσεις του παρελθόντος.

Ο Φίλιππος πετάει μακριά από μια πόλη που δεν ονομάζεται, χωρισμένη σε τομείς, με τις υποβαθμισμένες περιοχές στην περίμετρο του κύκλου, αποκλεισμένες και αφημένες στην τύχη τους, μια πόλη που θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τις σύγχρονες μητροπόλεις, ένα δυστοπικό περιβάλλον ακραίας φτωχοποίησης και απόλυτου ελέγχου, κάπου στο, όχι και τόσο μακρινό μέλλον. Στην πόλη εκπέμπει ένας μικρός ραδιοφωνικός σταθμός, τον οποίο ίδρυσε μια μικρή ομάδα ανθρώπων, με πρωτεργάτη εκείνον, ένα εγχείρημα αρκετά φιλόδοξο, τη στιγμή που η ενημέρωση ελέγχεται πλήρως από το κράτος, με στόχο να δώσει διέξοδο σε παραγωγούς και ακροατές, κυρίως μέσω της μουσικής, ένα μικρό γαλατικό χωριό πολυφωνικότητας που αντιστέκεται σε έναν μονοσήμαντο κόσμο στον οποίο ο ζόφος επελαύνει διαρκώς. Με τον καιρό η ομάδα μεγάλωσε, δημιουργήθηκαν σχέσεις και φιλίες μεταξύ των μελών. Όλα ανατρέπονται όταν ο Φίλιππος πουλάει τον σταθμό και εξαφανίζεται μυστηριωδώς.

Πρωτεύον ζητούμενο αποτελεί η εισαγωγή και η εξοικείωση του αναγνώστη στον κόσμο που φαντάστηκε και κατασκεύασε η συγγραφέας. Η Τζαρδή πετυχαίνει την ομαλή και σταδιακή μετάβαση του αναγνώστη σ' αυτόν, χωρίς να μετέρχεται επεξηγηματικών ευκολιών, αφήνοντάς τον να περιδιαβεί το αρχικώς άγνωστο και ανοίκειο περιβάλλον, σαν ένας ταξιδιώτης που μόλις προσγειώθηκε σε μια ξένη πόλη και την παρατηρεί υπό το πρίσμα των δικών του εμπειριών και προσδοκιών, κοιτάζει γύρω του με ενδιαφέρον και διάθεση ανακάλυψης, γοητεύεται από το καινούριο, αναγνωρίζει σιγά σιγά στοιχεία γνώριμα καθώς του αποκαλύπτεται η πραγματικότητα πίσω από τη βιτρίνα, ο ρυθμός και το κόστος της καθημερινότητας, πριν φανταστεί τον εαυτό του να μένει εκεί, πριν συνειδητοποιήσει πως οι διαφορές με την πόλη από την οποία έρχεται δεν είναι και τόσες πολλές τελικά. Στο σημείο αυτό παραμονεύει η παγίδα της αναλυτικής περιγραφής του νεόδμητου κόσμου, ενδελεχείς λεπτομέρειες και άνευ χρησιμότητας ευρήματα και χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τα οποία απομακρύνουν τον αναγνώστη από την ίδια την ιστορία. Η Τζαρδή, αν και γνωρίζει σε βάθος τον κόσμο που κατασκευάζει, αποφεύγει το περιττό, αφού για εκείνη η εκεί πραγματικότητα αποτελεί -ορθά- το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία της. Η συγγραφέας επιλέγει να διασπάσει την αφήγηση σε τρεις χρονικές περιόδους: στην περίοδο πριν την εξαφάνιση του Φίλιππου, στην περίοδο κατά την εξαφάνισή του και σε μια αινιγματική, μάλλον μελλοντική, εκδοχή του κόσμου της. Οι χρονικές αυτές εναλλαγές δεν σηματοδοτούνται ευκρινώς, προκαλώντας μια αρχική αναγνωστική αμηχανία, καθώς η μετάβαση από κεφάλαιο σε κεφάλαιο μοιάζει κάπως χαοτική και ασύνδετη, όμως σύντομα, το αίσθημα αυτό παραμερίζεται και η επιλογή της Τζαρδή λειτουργεί και δικαιώνεται. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με την εναλλαγή ανάμεσα στην τριτοπρόπωπη και την πρωτοπρόσωπη αφήγηση.

Το εύρημα του ραδιοφωνικού σταθμού είναι απόλυτα λειτουργικό. Ο ενημερωτικός και ψυχαγωγικός χαρακτήρας του επιτρέπει στη συγγραφέα να εισάγει δύο κομβικής σημασίας στοιχεία της πλοκής, την ενημέρωση, που αποτελεί πρακτικά αναπαραγωγή των δελτίων τύπου των κρατικών μέσων, και τη μουσική, ένα αποκούμπι ελευθερίας. Γύρω όμως από τον σταθμό δημιουργείται και μια ανθρώπινη κοινότητα, τα κυρίως πρόσωπα της ιστορίας αυτής. Οι διαφορετικοί χαρακτήρες, οι μεταξύ τους σχέσεις, οι φιλοδοξίες και οι στόχοι τους, οι ματαιώσεις και οι μικρές νίκες, ο έρωτας, η φιλία, ο τρόπος με τον οποίον στέκονται απέναντι στα πράγματα, ο καθημερινός αγώνας για αξιοπρεπή επιβίωση, ο φόβος για το αύριο. Αυτή η φαινομενική μειοψηφία που πιστεύει πως δεν συμβιβάζεται, που θεωρεί εαυτόν εναλλακτικό και μοιάζει να αποτελεί μια ελπίδα για την αλλαγή, που ταυτόχρονα όμως αποτελεί και μέρος του συστήματος και της επικρατούσας δυστοπίας. Η αναλογία με το σήμερα είναι ευδιάκριτη, η ολοένα και πιο τρομακτική πραγματικότητα, το διάχυτο αίσθημα φόβου και ήττας, η έλλειψη εναλλακτικής και οράματος, η ζωή που συνεχίζεται και, καλώς ή κακώς, προσαρμόζεται στις καινούργιες συνθήκες, αλλά και οι μικρές κοινότητες αντίστασης, που διαρκώς ξεπετάγονται, η συσπείρωση γύρω από αιτήματα κοινά, η πίστη στην κυκλικότητα της ιστορίας. Και όλα αυτά μπορεί να μην ονομάζονται πάντα, αλλά βρίσκονται εκεί. 

Παρότι μια πιο δημιουργική επιμέλεια ίσως να απάλλασσε το μυθιστόρημα από κάποια σημεία μαγκώματος, προσδίδοντάς του επιπλέον συνοχή, καθαρότητα και μια πιο αβίαστη κατά τόπους ροή, η Τζαρδή, ακολουθώντας τις συμβάσεις του είδους, χωρίς όμως να εγκλωβίζεται σε αυτές, παραδίδει ένα αξιοπρόσεχτο μυθιστόρημα, το οποίο διαθέτει ευκρινείς αφηγηματικές αρετές, ενδιαφέρουσες ιδέες και λειτουργικά ευρήματα.

Εκδόσεις Εύμαρος