Μελέτη περίπτωσης - Graeme Macrae Burnet

Πριν από έξι χρόνια, διάβασα και απόλαυσα Το ματωμένο του έργο τού, άγνωστου ως τότε σε μένα, Γκρέαμ Μακρέι Μπερνέτ, γεννημένου στη Σκοτία το 1967. Στο μυθιστόρημα εκείνο ο Μπερνέτ, στον ρόλο του αφηγητή-ερευνητή, μεταφέρει τον αναγνώστη στα Χάιλαντς του 19ου αιώνα, με αφορμή ένα τριπλό φονικό και τη δίκη που ακολούθησε, για να διηγηθεί μια ιστορία με τεράστιο ενδιαφέρον, όχι μόνο ως προς την εξέλιξη της δίκης, αλλά κυρίως για τις συνθήκες διαβίωσης σε εκείνη την απομακρυσμένη περιοχή, όπου η ζωή ήταν ένας καθημερινός αγώνας επιβίωσης, η γη ανήκε σε έναν μεγαλογαιοκτήμονα, η εκπαίδευση ήταν αχρείαστη πολυτέλεια, οι βεντέτες κάτι συνηθισμένο και η πατρική εξουσία απόλυτη, χωρίς να παραλείψει κανείς να αναφερθεί στις επικρατούσες δεισιδαιμονίες, την ισχύ της εκκλησίας και τη σεξουαλική καταπίεση. 

Άγνωστες οι βουλές του αναγνωστικού κοινού αλλά και της συγκυρίας, το μυθιστόρημα εκείνο δεν γνώρισε και την πιο ένθερμη υποδοχή, παρότι, μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, ένα αντίστοιχης ατμόσφαιρας βιβλίο, ο λόγος για Τα έθιμα ταφής, διαβάστηκε με ενθουσιασμό και βρέθηκε για καιρό στα πλέον ευπώλητα μυθιστορήματα μεταφρασμένης λογοτεχνίας. Έκανα τον πρόλογο αυτό για να πω πως περίμενα με ενδιαφέρον κάποιο επόμενο βιβλίο του Μπερνέτ στα ελληνικά, φοβούμενος μήπως η χλιαρή υποδοχή εκείνου του πρώτου μυθιστορήματος αποθάρρυνε τον εκδοτικό οίκο. Όμως, όχι! Πρόσφατα σχετικά κυκλοφόρησε η Μελέτη περίπτωσης.

Στον, οργανικά ενταγμένο στο μυθιστόρημα, πρόλογο ο συγγραφέας πληροφορεί τον αναγνώστη πως κάποιος άγνωστος σε εκείνον επικοινώνησε μαζί του για να τον πληροφορήσει πως, ύστερα από το θάνατο μιας συγγενούς του, είχαν πέσει στα χέρια του κάποια τετράδια που αναφέρονταν στην εμπειρία της συγγραφέως στο δωμάτιο του αμφιλεγόμενου ψυχοθεραπευτή Κόλινς Μπρέιθγουεϊτ. Για τον Μπερνέτ, ο Μπρέιθγουεϊτ αποτέλεσε για καιρό αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας, γεγονός το οποίο κατέστησε άκρως ιντριγκαδόρικη την ύπαρξη αυτών των τετραδίων ασχέτως αν διατηρούσε επιφυλάξεις σχετικά με την εγκυρότητά τους. Το εύρημα της ύπαρξης ενός χειρογράφου που πέφτει στα χέρια του συγγραφέα είναι αρκετά παλιό και σύνηθες, για μένα ως αναγνώστη πάντοτε δελεαστικό ως ύπαρξη, παρότι δεν είναι λίγες οι φορές που οι ενθουσιώδεις προσδοκίες που αυτό γέννησε δεν ικανοποιήθηκαν εντέλει.

Στα τετράδια της άγνωστης συγγραφέως, ο Μπερνέτ ενσωματώνει και παρεμβάλλει βιογραφικά αποσπάσματα σχετικά με τη ζωή του Μπρέιθγουεϊτ. Το αφηγηματικό αυτό εύρημα αποδεικνύεται ιδιαιτέρως λειτουργικό και καθοριστικό για τη σύλληψη και οικοδόμηση αυτού του απολαυστικού μυθιστορήματος που μας μεταφέρει στο Λονδίνο της δεκαετίας του '60, όταν πια ήδη είχε γίνει σύνηθες η επίσκεψη στο δωμάτιο της ψυχοθεραπείας, την ώρα που η αντικουλτούρα επιτελούσε τον καθοριστικό της ρόλο στη διαμόρφωση όχι μόνο του πολιτισμικού αλλά και του ευρύτερου κοινωνικοπολιτικού πλαισίου.

Η συντάκτρια των τετραδίων θα αποφασίσει να επισκεφθεί ως πελάτισσα το ιατρείο του Μπρέιθγουεϊτ πιστεύοντας πως η υπόθεση της αδερφής της, της Βερόνικα, που αυτοκτόνησε και  που για καιρό τον συναντούσε ως ειδικό ψυχικής υγείας, είχε γίνει περιστατικό με το όνομα Ντόροθυ, με αλλαγμένα κάπως τα πρόσωπα και τις καταστάσεις, σ' ένα από τα διάσημα βιβλία που εκείνος εξέδωσε. Θα επινοήσει μια διαφορετική ταυτότητα, εκείνη της Ρεβέκκα Σμάιθ, και όχι Σμιθ, όπως θα έσπευδε σε κάθε αφορμή να διευκρινίσει, ελπίζοντας να τον παραπλανήσει και να μην αντιληφθεί πως είναι η αδερφή της, έτσι ώστε να μπορέσει, με την πρώτη ευκαιρία, να ψαχουλέψει στους φακέλους με τα περιστατικά του για να επιβεβαιώσει τις υποψίες της. Εκείνος θα αποδειχτεί ωστόσο ένας ικανός αντίπαλος.

Σε αυτή την ευφυή μυθοπλαστική κατασκευή, ο Μπερνέτ, με την τρομερή αφηγηματική άνεση και την έκδηλη ικανότητα στη διαχείριση μιας σύνθετης πρώτης ύλης που τον διακρίνει, θα πετύχει σε μεγάλο βαθμό τις επιδιώξεις του, με κύρια εκείνη της παιγνιώδους, αλλά όχι ελαφριάς, διάθεσης που επιθυμεί και καταφέρνει να διαπνέει από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα του μυθιστορήματος αυτού, προσφέροντας γενναιόδωρα μια ιλιγγιώδη ανάγνωση, χωρίς να παραμένει εγκλωβισμένος στην ίδια του την ιστορία, αλλά χρησιμοποιώντας τη συνολική κατασκευή με τέτοιο τρόπο που κατορθώνει να την υπερβεί, αποτυπώνοντας συνολικά εκείνη την ενδιαφέρουσα και σκληρή, όπως κάθε εποχή, εποχή, τη γεμάτη από ετερόκλητες ζυμώσεις. Αλλά, και πέρα από την χρονική εκείνη περίοδο, να αναφερθεί, έστω και πλάγια διαμέσου της μυθοπλαστικής οδού, σε ζητήματα ακόμα και σήμερα, ή ιδιαιτέρως σήμερα, επίκαιρα, που σχετίζονται με την ψυχική υγεία, το σκοτεινό πλαίσιο που την χαρακτηρίζει, καθώς μοιάζει, ίσως περισσότερο από κάθε άλλο επάγγελμα, ένα ξέφραγο αμπέλι για τον κάθε επίδοξο σύμβουλο ή ειδικό, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για το εκάστοτε θύμα του.

Και αν η σύλληψη και εμψύχωση της Ρεβέκκας Σμάιθ δεν αποτελεί κάποιο ιδιαίτερης μνείας συγγραφικό παράσημο, παρότι εκείνη αργά και σταθερά χάνεται ανάμεσα στον πραγματικό και επινοημένο εαυτό της, ο χαρακτήρας του Μπρέιθγουεϊτ, παρέα με όλα τα εργοβιογραφικά συστατικά του, σίγουρα αποτελεί ένα παράσημο στο πέτο του Μπερνέτ, λειτουργώντας ως ο κεντρικός άξονας περιστροφής γι' αυτό το ωραίο μυθιστόρημα, χαρακτήρας που αποτυπώνει υπέροχα την έννοια του αμφιλεγόμενου και προκαλεί τα ανάμεικτα συναισθήματα τόσο όσων τον γνώρισαν και τον συναναστράφηκαν αλλά και του ίδιου του αναγνώστη, που ποτέ δεν είναι σίγουρος αν πρόκειται για μια ιδιοφυΐα ή για έναν απατεώνα που εκμεταλλεύεται τους εύπιστους ασθενείς του. Αλλά και παραπέρα, ο Μπερνέτ πετυχαίνει μέσω του Μπρέιθγουεϊτ να αποτυπώσει τον εν γένει αμφιλεγόμενο χαρακτήρα του επαγγέλματος και της επιστήμης της ψυχολογίας αλλά και της ψυχιατρικής, χωρίς να παίρνει ξεκάθαρη, αλλά για τον αναγνώστη αδιάφορη, θέση υπέρ ή κατά, παρότι από τον τίτλο που επιλέγει για το μυθιστόρημά του, Μελέτη περίπτωσης, μοιάζει να ενστερνίζεται τη μοναδικότητα του κάθε περιστατικού, την απουσία, δηλαδή, μιας ξεκάθαρης και γενικευμένης θεωρίας και άρα και θεραπείας. Και αυτή η μοναδικότητα του κάθε ατόμου βρίσκεται ανέκαθεν ανάμεσα στις συμπληγάδες πέτρες της επιβεβλημένης κανονικότητας που την καθιστά ευάλωτη και της ψυχοθεραπείας που συχνά αδυνατεί να τη διακρίνει και να τη φροντίσει.

Η Μελέτη περίπτωσης είναι ένα ωραίο μυθιστόρημα, παρά τον ιδιαιτέρως εγκεφαλικό, σε όλες τις εκφάνσεις, χαρακτήρα του. Ο Μπερνέτ καταφέρνει και εδώ να αναμείξει την επινοημένη πραγματικότητα με τη μυθοπλασία, χωρίς αυτό να μοιάζει με μανιέρα ευκολίας, αλλά, μάλλον, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συγγραφικής του ματιάς.

Θα επαναληφθώ: ελπίζω κάποια στιγμή να κυκλοφορήσει και κάποιο άλλο από τα βιβλία του Σκοτσέζου συγγραφέα.

υγ. Για Το ματωμένο του έργο έγραφα αυτά εδώ, ενώ για τα Έθιμα ταφής εδώ.

Μετάφραση Χίλντα Παπαδημητρίου

Εκδόσεις Μεταίχμιο

Εκείνοι που δεν έφυγαν - Αταλάντη Ευριπίδου

Την πρώτη μέρα κυκλοφορίας του βιβλίου αυτού δέχτηκα μηνύματα παρότρυνσης ανάγνωσης από τρεις αναγνώστες που εκτιμώ. Δεν γνώριζα την Αταλάντη Ευριπίδου, ίσως γιατί δεν τριγυρνώ στις ψηφιακές γειτονιές της ευρύτερης επιστημονικής φαντασίας ή της λογοτεχνίας του τρόμου. Έλαβα ωστόσο σοβαρά τις υποδείξεις. Στις εκλεκτές γνωριμίες άλλωστε οφείλω μεγάλο μέρος της αναγνωστικής απόλαυσης, η πλήρης εποπτεία της λογοτεχνικής παραγωγής είναι μάλλον αδύνατη.

Μπορεί και να διάβαζα αυτή τη συλλογή διηγημάτων, μπορεί και όχι. Αν το έκανα θα ήταν ένας συνδυασμός συγκυρίας και επιθυμίας για (υποψήφια) καλή εγχώρια λογοτεχνία, αν όχι τότε αυτό μάλλον θα οφειλόταν στο γεγονός πως το folk horror δεν είναι ακριβώς του γούστου μου, παρότι έχω διαβάσει κάποια πολύ καλά βιβλία. Θέλω να πιστεύω πως με διακρίνει μια διάθεση για αναγνωστικές δοκιμές έξω από τη ζώνη ασφαλείας μου, μπορεί ίσως απλώς να επιθυμώ να το πιστεύω, αφού κάτι τέτοιο ντοπάρει την (αναγνωστική) γαματοσύνη μου.

Διαβάζοντας κανείς τη συλλογή αυτή μπορεί γρήγορα και με σχετική ασφάλεια να διακρίνει πως το νήμα συνοχής μεταξύ των διηγημάτων δεν εξαντλείται στην ειδολογική τους συγγένεια, αλλά διαθέτει ικανή ποσότητα προσωπικού ύφους, παρότι έχουμε να κάνουμε με μια πρωτόλεια λογοτεχνική απόπειρα. Το γεγονός πως διηγήματα της Ευριπίδου είχαν ήδη δημοσιευτεί αριστερά δεξιά επιτείνει τη δυσκολία για συνοχή και δικαιολόγηση της παρουσίας των συγκεκριμένων διηγημάτων στο πλαίσιο μιας συλλογής.

Στις σημειώσεις της συγγραφέως που συνοδεύουν την έκδοση επιβεβαιώθηκε η υποψία πως οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι ιστορίες δεν είναι αποτέλεσμα συγγραφικής έμπνευσης αλλά υλικό αντλημένο από προφορικές και λαογραφικές πηγές. Υπό διαφορετικές συνθήκες μεταφοράς τους στο χαρτί, αυτό θα ήταν κάτι το αρνητικό, ένας από τους λόγους που με κρατούν σε απόσταση από το συγκεκριμένο είδος. Εδώ, όμως, η Ευριπίδου πετυχαίνει να οικειοποιηθεί τις ιστορίες αυτές, όχι να τις κλέψει και να τις σφετεριστεί, αλλά να τις φέρει στα λογοτεχνικά της μέτρα, να τις μετατρέψει από προφορικό σε γραπτό λόγο, να τους προσθέσει τα στοιχεία εκείνα που θα τους επιτρέψει να σταθούν λογοτεχνικά.

Ακόμα ένας κίνδυνος καραδοκεί εδώ, η παραποίηση. Δεν αναφέρομαι σε πιθανή διαστρέβλωση της γραπτής έναντι της προφορικής εκδοχής των ιστοριών αυτών. Αυτό διόλου δεν απασχολεί. Εκείνο που έχω κατά νου ως ένα εμπόδιο που η συγγραφέας υπερπήδησε είναι το γλωσσικό και άρα και υφολογικό βαρυφόρτωμα. Θεωρώ πως η χρήση κάποιων παρωχημένων ή τραβηγμένων λέξεων ή φράσεων είναι σύμφυτη με το είδος του λαϊκού τρόμου, του μεταφυσικού χαρακτήρα, της παραβολικής ή συμβολικής διάστασης της κάθε ιστορίας, ωστόσο, όπως συμβαίνει, η χρήση και η κατάχρηση είναι μόλις τέσσερα γράμματα μακριά. Οι σειρήνες με το τραγούδι τους επιθυμούν να δελεάσουν και να εκτρέψουν τη συγγραφική ρότα. Η Ευριπίδου ωστόσο δεν υποκύπτει.

Η διαδοχή των διηγημάτων ακολουθεί μια χρονική σειρά, από την οθωμανική κατοχή μέχρι και σχετικά πρόσφατα. Για λόγους καθαρά προσωπικού γούστου, όσο οι ιστορίες πλησιάζουν στη συγχρονία, τόσο περισσότερο μου άρεσαν, τόσο περισσότερο ένιωθα να με αφορούν τα πρόσωπα και οι καταστάσεις, τόσο η συναισθηματική μου εμπλοκή μεγάλωνε και κατά συνέπεια και η απόλαυση που αντλούσα από την ανάγνωση. Ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν μου άφησε μια γεύση ανισότητας μεταξύ των διηγημάτων και αυτό σίγουρα οφείλεται στην αρτιότητα. Γιατί άλλο είναι το προσωπικό και υποκειμενικό μου αρέσει/δεν μου αρέσει και άλλο το είναι/δεν είναι καλή λογοτεχνία.

Παρά την υφολογική συνοχή, η Ευριπίδου δεν μοιάζει να γυρεύει ανάπαυση σε μια μανιέρα, αλλά δοκιμάζει κάποια φιλόδοξα αφηγηματικά ευρήματα, κάποια στο όριο του μεταμοντέρνου, μια, παρότι αντιστικτική, ενδιαφέρουσα επιλογή που προσδίδει περαιτέρω διαστάσεις στις ιστορίες αυτές, ένα αντίβαρο στη στερεοτυπία που ως επί το πλείστον διακρίνει τέτοιου είδους αφηγήσεις λαογραφικής κληρονομιάς, που συχνά, στα μάτια μου, τις κάνει να μοιάζουν κάπως παρωχημένες στην αφηγηματική συγχρονία και τις κορυφές που η γραφή δοκιμάζει να πατήσει. Αυτό δεν είναι κάτι απλό ή εύκολο να συμβεί, η Ευριπίδου δοκιμάζει αυτά τα βήματα με σύνεση και προσοχή υποψιασμένη για τον κίνδυνο που ελοχεύει στον πειραματισμό, την απώλεια, μεταξύ άλλων, του ελέγχου. 

Καθόλου πρωτότυπα θα πω πως περιμένω με ενδιαφέρον τα επόμενα βήματα της Ευριπίδου, τον δρόμο που θα διαλέξει, το όχημα μεταφοράς που θα επιλέξει, την ειδολογική επιμονή ή τη δοκιμή σε νέες εκτάσεις. Πιθανότατα δεν είμαι ο πλέον κατάλληλος για να προσδιορίσω την ειδολογική αξία του Εκείνοι που δεν έφυγαν, λόγω έλλειψης της σχετικής σκευής, όμως με βεβαιότητα μπορώ να πω: παρότι δεν είναι ιδιαίτερα του γούστου μου αυτή η λογοτεχνική πτυχή, απόλαυσα το βιβλίο αυτό.

υγ. Ο δαίμων του τυπογραφείου, αυτό το τέρας, που από την εποχή του Γουτεμβέργιου ξέρει να φυλάγεται καλά και γεννά εφιάλτες σε όσους εμπλέκονται στην έντυπη παραγωγή, κατάφερε να παρεισφρήσει, ίσως για να μας υπενθυμίσει πως ο τρόμος, παρά τον ορθολογισμό που πιστεύουμε πως με σύνεση και προσοχή έχουμε οικοδομήσει, μπορεί ανά πάσα στιγμή να δεχτεί ικανό πλήγμα, η δοξασία να μετατραπεί σε εφιάλτη.

Εκδόσεις Πόλις

Στραβό αλέτρι - Itamar Vieira Junior

Υπάρχει μια φαινομενική δυσαναλογία ανάμεσα στο μέγεθος της Βραζιλίας και της λογοτεχνίας που φτάνει εξ αυτής μεταφρασμένη στη χώρα μας, ειδικά αν συνυπολογίσει κανείς το τι συμβαίνει με τις λοιπές λατινοαμερικάνικες χώρες. Στα τέλη της προηγούμενης και στις αρχές της τρέχουσας χρονιάς, ένα κενό καλύφθηκε με την κυκλοφορία, σε μετάφραση Αθηνάς Ψυλλιά, των δύο έργων του σημαντικού Ραντουάν Νασσάρ. Πρόσφατα, από τις εκδόσεις Αίολος και σε μετάφραση Μαρίας Παπαδήμα, κυκλοφόρησε το Στραβό αλέτρι, του Ίταμαρ Βιέιρα Ζούνιορ, που κατάφερε να συμπεριληφθεί στην τελική λίστα των υποψήφιων βιβλίων για το Βραβείο Booker International για την περασμένη χρονιά.

Είναι μια ιστορία από το πρόσφατο παρελθόν, όταν, παρότι η δουλεία είχε δια νόμου καταργηθεί, ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού συνέχισε να ζει σε συνθήκες σχεδόν πλήρους στέρησης δικαιωμάτων, δουλεύοντας από ανατολή σε δύση, από Κυριακή σε Κυριακή, για λογαριασμό πλούσιων γαιοκτημόνων, που μόνο ως επισκέπτες και εισπράκτορες της παραχθείσας υπεραξίας καταδέχονταν να επισκεφθούν την ύπαιθρο εγκαταλείποντας για λίγο την αστική τους καθημερινότητα.

Δύο αδερφές, η Μπιμπιάνα και η Μπελονίζια, γεννημένες στην Άγκουα Νέγρα, θα βρουν στη βαλίτσα της γιαγιάς τους, ανάμεσα σε άλλα μικροπράγματα, ένα εντυπωσιακό μαχαίρι με λαβή από ελεφαντόδοντο. Η παιδική περιέργεια, εκδηλωμένη σε διάθεση για σκανταλιά, θα της οδηγήσει να δοκιμάσουν τη γεύση της κοφτερής λεπίδας στη γλώσσα τους. Η επίσκεψη στο νοσοκομείο, λεύγες μακριά από το αγρόκτημα, δεν θα γιατρέψει το κακό. Το ατύχημα θα καταστήσει μουγκή τη μια τους. Έτσι, η μια γίνεται η φωνή της άλλης, το δέσιμο μεταξύ τους γίνεται ακόμα πιο ισχυρό.

Χωρισμένο σε τρία μέρη, το μυθιστόρημα του γεννημένου το 1979 συγγραφέα συνομιλεί με αξιώσεις με τη λογοτεχνική παράδοση του μαγικού και του κοινωνικού ρεαλισμού, αποδεικνύοντας πως ο τρόπος διαχείρισης της –λογοτεχνικής– παράδοσης μπορεί να την καταστήσει επίκαιρη και όχι αναμασημένη τροφή. Βρισκόμαστε σε μια εποχή που η πίστη στο μεταφυσικό στοιχείο είναι διάχυτη, πριν ο εκχριστιανισμός επικρατήσει ολοκληρωτικά στους απόκληρους της βραζιλιάνικης κοινωνίας, όταν οι ψυχές των γητεμένων συνέχιζαν να κυκλοφορούν και μετά τον θάνατό τους, όταν οι αρρώστιες αντιμετωπίζονταν με γιατροσόφια από βότανα, θυσίες και προσευχές, όταν η πρόσβαση στην παιδεία ήταν αδύνατη. Η ιστορία δεν περιορίζεται ωστόσο στα στενά όρια ενός παραμυθιού, αλλά διαθέτει τον απαραίτητο κοινωνικό ρεαλισμό, πετυχαίνοντας να αποτυπώσει με ευκρίνεια εκείνες τις άγονες ζωές.

Η παραγωγή καλής λογοτεχνίας, πρωτεύων συγγραφικός στόχος του Ίταμαρ Βιέιρα Ζούνιορ, δεν αποκλείει την ανάδειξη της πολιτικής διάστασης της ιστορίας αυτής, δεν την καλλωπίζει, δεν την αφήνει στη λήθη του παρελθόντος και στο περιθώριο της κυρίαρχης αφήγησης του προνομίου, χωρίς ωστόσο να εγκλωβίζεται σε μια, χωρίς λογοτεχνικό ενδιαφέρον, κοινωνιολογική και ανθρωπολογική δοκιμιακή γραφή. Πετυχαίνει έναν συνδυασμό δύσκολο σε σύλληψη και εκτέλεση, ιδιαίτερα απολαυστικό στην ανάγνωση, χωρίς να απουσιάζει η γεύση της σκόνης από το στόμα.

Πριν από μια δεκαετία περίπου, σε μετάφραση Γιώργου Ρούβαλη, είχε κυκλοφορήσει ένα σημαντικό βιβλίο σκληρού ρεαλισμού, το Άγονες ζωές του επίσης Βραζιλιάνου Γκρασιλιάνο Ράμος, στεγνό από όμορφες και εξωτικές περιγραφές, υπηρετώντας με απόλυτη προσήλωση τον τίτλο του. Στο επίκεντρο εκείνης της ιστορίας υπήρχε ως κύριο διακύβευμα, για ένα καλύτερο μέλλον, το ζήτημα της πρόσβασης στην παιδεία και της συλλογικής οργάνωσης. Το Στραβό αλέτρι αποτελεί έναν άξιο απόγονο εκείνου του βιβλίου, ενταγμένο ταυτόχρονα στο σύγχρονο πλαίσιο, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί με την μεταποικιακή, αλλά και φεμινιστική και κουήρ, λογοτεχνία, όπου η απελευθέρωση και η διεκδίκηση ενός καλύτερου αύριο δεν μπορεί να εγκαταλειφθεί στα χέρια της κυρίαρχης τάξης.

Ωστόσο, ο συγγραφέας υπενθυμίζει διαρκώς, τοποθετώντας τις γυναίκες στο κέντρο της ιστορίας αυτής, πως ακόμα και εντός των πλέον απόκληρων υπάρχει μια ξεκάθαρη διαβάθμιση καταπίεσης, με τις γυναίκες, ήδη από μικρά κορίτσια, να αποτελούν θύματα της πατριαρχικής οργάνωσης –και αυτής– της κοινωνικής μικρογραφίας. Η κοινωνική θέση δεν δικαιολογεί και δεν αθωώνει εκ προοιμίου κανέναν και καμία από την κατηγορία της καταπίεσης και της βίας.

Το Στραβό αλέτρι είναι ένα ωραίο βιβλίο. Καλογραμμένο χωρίς να παραμορφώνει, ρεαλιστικό χωρίς να απολύει τη λογοτεχνική του αξία, ισόποσα σκληρό και ποιητικό, όπως το φυσικό περιβάλλον που το περιβάλλει. Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί και να συζητηθεί, και ίσως, ποιος ξέρει, να εντείνει το ενδιαφέρον προς τη βραζιλιάνικη λογοτεχνία.

υγ. Για τις Άγονες ζωές περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ, για τη νουβέλα του Ραντουάν Νασσάρ, Ένα ποτήρι οργή, εδώ, για το μυθιστόρημά του, Αρχαία καλλιέργεια, εδώ. Ενώ, μιλώντας για βραζιλιάνικη λογοτεχνία, δεν θα μπορούσε να λείπει το όνομα της υπέροχης Κλαρίσε Λισπέκτορ, για το Η ώρα του αστεριού περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ.

(το παρόν κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών)

Μετάφραση Μαρία Παπαδήμα

Εκδόσεις Αίολος  

Ο θάνατος του κύριου Γκόλουζα - Μπράνιμιρ Στσεπάνοβιτς

Μία από τις αναγνωστικές κορυφές της χρονιάς που σιγά σιγά οδεύει στη λήξη της ήταν σίγουρα η νουβέλα Στόμα γεμάτο χώμα. Βιβλίο που είχα διαβάσει είκοσι χρόνια πριν και το αποτύπωμά του αντιστάθηκε στη φθορά των όσων ακολούθησαν, πάντοτε υποψήφιο σε κάθε πιθανή λίστα με τα χ καλύτερα βιβλία που διάβασα ή με τα πιο αγαπημένα. Η αναγνωστική επιστροφή είναι ένα μυστήριο ταξίδι, η αναμέτρηση με μια παλιότερη εκδοχή του αναγνωστικού σου εαυτού είναι σε διαρκή επιφυλακή ανάδειξης ατελειών και αδυναμιών. Η συγκεκριμένη βγήκε αλώβητη, ίσως και πιο ισχυρή, το Στόμα γεμάτο χώμα είναι ένα σπουδαίο βιβλίο.

Ο τρόπος που διάβαζα προ εικοσαετίας ήταν πιο αυθόρμητος και χαοτικός, το ένα βιβλίο έφερνε τυχαία το άλλο, το τι διάβαζε η παρέα μου καθόριζε εν πολλοίς τα επόμενα αναγνώσματα. Τότε δεν είχα ψάξει για τη συλλογή από μικρές νουβέλες Ο θάνατος του κυρίου Γκόλουζα (μτφρ. Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης, εκδόσεις Ηρόδοτος). Τώρα το πρόσθεσα στο καλάθι με τα επιθυμητά, λίγες βδομάδες αργότερα το παράγγειλα, την ίδια μέρα το ξεκίνησα.

Όπως λέει και ο Θ., αν κάποιος έχει γράψει κάτι τόσο δυνατό και υπέροχο όπως το Στόμα γεμάτο χώμα τότε αυτό αποκλείεται να ήταν αποτέλεσμα απλής τύχης και απότοκο συγκυρίας. Το άκουγα το επιχείρημα αλλά δεν το άφηνα να ταΐσει τις προσδοκίες μου. Ο Θ., όπως συνηθίζει, είχε δίκιο.

Οι τέσσερις νουβέλες που απαρτίζουν τη συλλογή αυτή διακρίνονται για την υπαρξιακή τους αγωνία, αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό τους, το φλερτάρισμα με το παράλογο, επίσης. Οι εναρκτήριες προτάσεις δίνουν το στίγμα:

(Ο θάνατος του κυρίου Γκόλουζα): Πέρασαν μερικές βαριές και αβέβαιες μέρες· δεν είναι τίποτα γνωστό για τον κύριο Γκόλουζα εκτός απ' το ασυνήθιστο επώνυμό του, που με τη λοξή του υπογραφή καταχωρήθηκε στο σκονισμένο βιβλίο του ξενοδοχείου.

(Εκείνος ο άλλος καιρός): Τίποτα δεν με τραβούσε σ' αυτή τη μυστική νύχτα που την εγκατέλειπε και το τελευταίο τραμ: τόσο μικροσκοπικό και αθόρυβο, στο βάθος, έμοιαζε με ζωντανό πλάσμα.

(Η ντροπή): Δεν ξέρω ούτε ποιος είμαι, ούτε πού βρίσκομαι: περιμένω κάποιον ήχο, κάποια μυρωδιά ή ένα ορατό σημάδι ζωής για να πιστέψω ίσως ότι δεν εξαφανίστηκε και το τελευταίο φως μαζί με τη μνήμη μου.

(Πριν από την αλήθεια): Σχεδόν τίποτα δεν μπορούσε ν' αναγνωρίσει.

Η ξενότητα απέναντι στους άλλους αλλά και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό, τα αμείλικτα ερωτήματα που γεννούν τρόμο και αμφιβολία για τα πάντα τριγύρω. Απλές στη σύλληψή τους μα δουλεμένες με έναν τρόπο που τις καθιστά αρχετυπικές και υποδειγματικές, οι τέσσερις αυτές νουβέλες επιβεβαιώνουν τη σπουδαιότητα του Σέρβου συγγραφέα, τη συνομιλία της δικής του λογοτεχνίας με τη συγκαιρινή της, που έρχεται να συνοψίσει την υπαρξιακή αγωνία καθώς ο εικοστός αιώνας προχωρά, απομακρυσμένη από τις προσωρινές και ευμετάβλητες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, που δεν μπορούν να αγγίξουν τα βάθη της ανθρώπινης σκέψης, παρά μόνο να προσαρμοστούν σ' αυτές, εκείνο που ο Κάφκα ονομάτισε και ακολούθως η χρήση του επιθέτου καφκικός υποδηλώνει, αγωνία και τρόμος που οι ρίζες του τραβούν ίσα ευθεία προς την αρχή των πάντων και παρότι μόλις πρόσφατα ονοματίστηκε άμεσα έγινε κοινός τόπος.

Η συνομιλία της λογοτεχνίας του Στσεπάνοβιτς με τη συγκαιρινή παγκόσμια είναι ένα σκέλος, η συνομιλία με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό είναι ένα δεύτερο σκέλος, ίσως πιο δυσπρόσιτο στη σύγκριση, αλλά σίγουρα παρόν, αν και δυσδιάκριτο. Και αν η υπαρξιακή αγωνία αποτέλεσε μια πρόκληση, η ανάδειξη της σκιάς του σύγχρονου δυτικού κόσμου, εντός της Γιουγκοσλαβίας οφείλει να λάβει κανείς υπόψη του και τον περιορισμό της λογοκρισίας, τους διαφορετικούς κινδύνους που αντιμετώπιζε το άτομο ως μονάδα, η λοξή ματιά που αναδείκνυε την πρώτη ύλη του ανθρώπου, την αγωνία της μοναξιάς κάτω από τον έναστρο ουρανό και τη σιγή. Η λογοτεχνία που υπηρετεί ο Στσεπάνοβιτς ούσα ανθρώπινη είναι βαθιά πολιτική, χωρίς φωνές και πυροτεχνήματα.

Υπάρχει εκείνη η θεωρία, που αποδίδεται νομίζω στον Χεμινγουέη, και παραλληλίζει τη μικρή φόρμα με το παγόβουνο, του οποίου ελάχιστο τμήμα είναι ορατό. Να μια ακόμα ιδανική μελέτη περίπτωσης οι νουβέλες αυτές, ένα στοιχείο που αποτελεί δομικό χαρακτηριστικό ιδιαίτερα σε αυτές με την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και ακόμα πιο δυναμική ισχύ σε εκείνο το: Δεν ξέρω ούτε ποιος είμαι, ούτε πού βρίσκομαι.

Ελπίζω την έκδοση του Στόμα γεμάτο χώμα να ακολουθήσει και η επανακυκλοφορία αυτής της απολαυστικής και υψηλής λογοτεχνικής στάθμης συλλογής.

υγ. για το Στόμα γεμάτο χώμα, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη ανάγνωση, έγραφα αυτό.

Μετάφραση  Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης

Εκδόσεις Ηρόδοτος

Αρκτικός - Ιωάννα Ντούμπρου

Όταν γνωρίζω τον Π., κοντεύω μισό αιώνα πάνω στη Γη, και ο Αρκτικός δεν είναι παρά μια περιοχή στον χάρτη.

Έτσι ξεκινάει το μυθιστόρημα αυτό. Ήδη από την πρώτη πρόταση, η πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια τοποθετεί στο κέντρο του κάδρου τον Π., τον Αρκτικό και την ηλικία της, τα τρία βασικά συστατικά της ιστορίας αυτής. Επίσης, η πρώτη αυτή πρόταση, εκτός από το πρώτο πρόσωπο της αφήγησης, μας αποκαλύπτει αρκετά από το ύφος, με κύριο χαρακτηριστικό τη χρήση του ιστορικού ενεστώτα, αλλά και το πώς τοποθετεί την εαυτή της σε σχέση με τον μεγάλο χωροχρόνο.

Είναι σύνηθες, και δείγμα ελλιπούς επιμέλειας, οι πρώτες σελίδες ενός μυθιστορήματος να είναι κάπως διστακτικές ή, καλύτερα, διερευνητικές του ύφους και της αφηγηματικής φωνής. Συμβαίνει ωστόσο και το αντίθετο, οι πρώτες σελίδες να είναι γεμάτες από έμπνευση και εργατοώρες και η συνέχεια να μην είναι αντάξια. Εδώ, ούτε το ένα, ούτε το άλλο συμβαίνει. Από την πρώτη κιόλας πρόταση, ως και την τελευταία, έχουμε ένα ύφος συμπαγές, μια αφηγηματική φωνή ενιαία, μια κατασκευή πλήρη και στέρεα. Και αυτό οφείλουμε να το πιστώσουμε, πρώτο και κύριο, σε μια σειρά από πιστώσεις που θα ακολουθήσουν. Μου άρεσε το βιβλίο αυτό.

Αναφέρομαι συχνά με ένα σχόλιο αμφίσημο στα βιβλία της ελληνικής λογοτεχνίας που μου αρέσουν. Λέω πως μοιάζουν με μετάφραση κάποιου αλλόγλωσσου κειμένου. Αντιλαμβάνομαι πλήρως τον προβληματικό χαρακτήρα ενός τέτοιου σχολίου, ποια μετάφραση άλλωστε μπορεί να σταθεί ψηλότερα από το πρωτότυπο κείμενο αναφοράς; Και όμως, σε μια χώρα με έντονη την ξενομανία, αποτελεί για μένα μονόδρομο ένα σχόλιο όπως αυτό. Εναλλακτικά θα μπορούσα να πω: αν ήταν μετάφραση ενός ξένου βιβλίου τότε ο ενθουσιασμός θα ήταν λιγότερο επιφυλακτικός, οι ύμνοι λιγότερο δύσθυμοι, μια ενδιαφέρουσα νέα φωνή θα είχε φανεί στον εκδοτικό ορίζοντα. Το συγκεκριμένο σχόλιο, επίσης, ανοίγει στα μάτια μου μια ευδιάκριτη χαραμάδα που διαχωρίζει το εκάστοτε κρινόμενο ελληνικό έργο με τις παθογένειες της εγχώριας γραμματείας εν γένει.

Η Ντούμπρου στον Αρκτικό, που είναι το πρώτο της βιβλίο που διαβάζω, θέτει εξαρχής τον πήχη της φιλοδοξίας, ενώ μοιάζει να σκιαγραφεί ευδιάκριτα τις συγγραφικές προθέσεις. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση αποδεικνύεται άκρως λειτουργική, ικανή, εκτός από αμεσότητα, να δομήσει επαρκώς τον χαρακτήρα του υποκειμένου της γραφής. Μια τέτοια δόμηση, με βάση το πρώτο πρόσωπο, με απουσία του σχολιασμού ενός εξωτερικού παρατηρητή, έχει διάφορες απαιτήσεις, ικανοποιώντας κάποιες αφηγηματικές ανάγκες αλλά αφήνοντας συνήθως αντίστοιχα κενά ως προς το δόσιμο των προσώπων. Διαβάζοντας κανείς το μυθιστόρημα αυτό θα παρατηρήσει κάτι, μάλλον, σπάνιο: στο τέλος της ανάγνωσης θα νιώθει πως γνωρίζει περισσότερα για την αφηγήτρια παρά για τον Π. Και αυτό γίνεται με τρόπο ρεαλιστικό, προσφέροντας ένα κοινό εμβαδόν με τον αναγνώστη.

Το αποκαλώ κοινό εμβαδόν και ρεαλιστικό αφού για εμάς γνωρίζουμε, αν γνωρίζουμε, περισσότερα από ό,τι για τον άλλον, τον κάθε άλλον, ειδικά αν είναι το πρόσωπο του έρωτα, που σε μεγάλο βαθμό υπάγεται στους περιορισμούς του συναισθήματος, της επιθυμίας και της προβολής. Ο Αρκτικός είναι (και) μια ιστορία αγάπης, με όλες τις ιδιαιτερότητες και τις κοινοτοπίες της. Μια ιστορία αγάπης με την αφηγήτρια σχεδόν μισό αιώνα επί της Γης, για τον Π. ακόμα περισσότερο.

Εκείνη δεν έχει παιδιά και δεν πρόκειται να αποκτήσει. Της λείπει, δηλαδή, το πλέον διαχρονικό διαβατήριο αποδοχής από την κοινωνία, ακόμα και από τον πλέον στενό κύκλο ανθρώπων με τους οποίους συναναστρέφεται. Η ετυμηγορία είναι έτοιμη και αμείλικτη, παρότι διατυπωμένη με πλείστους διαφορετικούς μεταξύ τους τρόπους, στον πυρήνα της παραμένει η ίδια έχοντας χαρακτήρα κατηγορίας. Ίσως το μεγαλύτερο τι θα συνέβαινε εάν στη ζωή ενός ανθρώπου και δη μιας γυναίκας, μια απόφαση ή συγκυρία ξεκάθαρα προσωπική που ωστόσο γίνεται βορά στις παρεμβατικές ορέξεις των άλλων.

Η Ντούμπρου πιάνει την ιστορία από την αρχή της σχέσης αποτυπώνοντας με ακρίβεια το μικροκλίμα της περιόδου εκείνης, την ανάγκη, την επιθυμία, τις προβολές, τη φοβία, το πετάρισμα, τη γνωριμία των σωμάτων, μεταξύ άλλων. Δύο ώριμοι άνθρωποι που απέτυχαν, όπως αποδείχτηκε, συναισθηματικά, ξανά και ξανά και όμως δεν διστάζουν να δοκιμάσουν ξανά, να πάρουν ξανά το ρίσκο. Αυτή η περίοδος λειτουργεί αυτόνομα και δεν εντάσσεται ως μια ανάμειξη ανάληψης από το παρελθόν στο αφηγηματικό παρόν. Λίγες σελίδες αργότερα, θα προσπεράσει αρκετά χρόνια, σαν να είναι γνωστό τι μεσολάβησε από την αρχή της σχέσης, άπαξ και η σχέση αυτή άντεξε και σχεδόν ενηλικιώθηκε, ύλη γνωστή, όταν το πάθος ημερεύει.

Παίρνοντας στα χέρια της τα χρήματα από το ιδιωτικό συνταξιοδοτικό ασφαλιστήριο που με συνέπεια πλήρωνε όλα αυτά τα χρόνια, η αφηγήτρια αποφασίζει να ικανοποιήσει ένα ταξίδι απωθημένο από χρόνια, να πατήσει με τον Π. στον Αρκτικό, που οι περισσότεροι τον μπερδεύουμε με την Ανταρκτική, το αιώνια παγωμένο σημείο μηδέν, εκεί που το παρελθόν με το παρόν ή το μέλλον απέχουν ένα μόλις βήμα. Η αφήγηση αυτού του ταξιδιού είναι το κυρίως πιάτο.

Αναφέρθηκα παραπάνω στις εξαρχής ευδιάκριτες συγγραφικές προθέσεις και φιλοδοξίες της Ντούμπρου. Παρότι φαινομενικά δοκιμάζει να πει μια χιλιοειπωμένη ιστορία, την ιστορία αγάπης δύο ανθρώπων που δεν το έβαλαν συναισθηματικά κάτω, που δεν παραιτήθηκαν από το κυνήγι του έρωτα, κόντρα στις πιθανότητες και τις δυσκολίες, εντούτοις δεν δείχνει διάθεση να υποτάξει τη φιλοδοξία της υπό το βάρος αυτό. Αυτό δεν σημαίνει πως επιχειρεί να εντυπωσιάσει ή να φέρει κάτι το ρηξικέλευθα νέο στη λογοτεχνία.

Όπως συμβαίνει εκεί έξω, τα πράγματα δεν είναι απόλυτα ζεύγη άσπρου-μαύρου, αλλά, κυρίως, είναι οι άπειρες και δυσδιάκριτες αποχρώσεις του μεταξύ τους χώρου, το αυτό ισχύει και στη λογοτεχνία. Ανάμεσα στον μη συμβιβασμό και το φανταχτερά, για πόσο άραγε, νέο, η Ντούμπρου μαζεύει με προσοχή και υπομονή το υλικό της, φανερώνοντας την έντονη ανάγκη της να πει την ιστορία αυτή με τους δικούς της όρους. Ακόμα μια αντιστοιχία: ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο καθένας μας νιώθει πως διέρχεται τον έρωτα και η γενίκευση όταν αυτή η εμπειρία εγκλωβίζεται στις ελάχιστες διαθέσιμες λέξεις.

Η συγγραφέας φορτώνει την ιστορία της με αρκετές εξωκειμενικές αναφορές και πραγματολογικά στοιχεία. Το φορτώνει μοιάζει λάθος ρήμα, όμως λάθος δεν είναι το ρήμα αλλά ο τρόπος με τον οποίο είθισται να φορτώνεται συναισθηματικά, ως κάτι το αρνητικό. Οι αναφορές αυτές λειτουργούν περίφημα σε διπλό επίπεδο. Από τη μια παρουσιάζουν ολοένα και πιο ευδιάκριτη την αφηγήτρια στα μάτια του αναγνώστη, φανερώνοντας τον τρόπο με τον οποίο πορεύεται, τον χαρακτήρα και την ψυχοσύνθεση κάποιας που, μεταξύ άλλων χαρακτηριστικών, σε κάθε ευκαιρία ανατρέχει στη βιβλιοθήκη ώστε να μελετήσει, τον εγκεφαλικό τρόπο με τον οποίο επεξεργάζεται όσα συναντά και όσα τις συμβαίνουν στον δρόμο της, τη μέθοδο κατανόησης και θεωρητικοποίησης της ύπαρξης, την απόπειρα για απαλοιφή της τυχαιότητας, την υποψία ανάγκης για έλεγχο.

Από την άλλη, οι αναφορές σε ναυάγια (ευτυχής συγκυρία η πρόσφατη ανάγνωση του Γουέιτζερ) ή σε γλωσσολογικές και ανθρωπολογικές μελέτες, μεταξύ άλλων, διευρύνουν τα στενά όρια μιας ακόμα προσωπικής ιστορίας αγάπης, χωρίς όμως να τις στερούν τις προσδοκώμενες αλλά και επιθυμητές ιδιαιτερότητες μα και κοινοτοπίες της. Η Ντούμπρου, θέλω με λίγα λόγια να πω, αποφεύγει περίφημα τη στείρα επίδειξη ευρυμάθειας από μεριάς της αφηγήτριάς της, αλλά εντάσσει τις αναφορές αυτές ομαλά στο κυρίως σώμα της αφήγησης.

Το αμφιλεγόμενο σχόλιο περί αίσθησης ανάγνωσης μεταφρασμένης λογοτεχνίας περικλείει επίσης τις αναφορές, ορατές μα ταυτόχρονα καλοχωνεμένες, της συγγραφέως, κυρίως από τη σύγχρονη αγγλοσαξονική παράδοση. Από τη δική μου σκευή θα ανέσυρα τα ονόματα του Μπαρνς και της Στράουτ, ανάμεσα σε τόσα άλλα. Επίσης, αμφιλεγόμενο σχόλιο, δείγμα του τρόπου με τον οποίο ο κόσμος, και δη ο λογοτεχνικός, έχει δομηθεί, είναι και εκείνο περί γυναικείας λογοτεχνίας, σχόλιο που και μόνο η σκέψη του γεννά την ανάγκη για διευκρινίσεις. Και αυτό εδώ, αφήνω στην άκρη την αρνητική μπέρτα που φέρει, είναι ένα σπουδαίο δείγμα γυναικείας λογοτεχνίας, κάτι το οποίο μόνο έμμεσα αποδίδεται στην Ντούμπρου, αφού η επινοημένη αφηγήτρια είναι εκείνη που το φέρνει εις πέρας με τέτοια πειστικότητα και επιτυχία.

Συνολικά και καταληκτικά, ο Αρκτικός είναι ένα πάρα πολύ ωραίο βιβλίο, μιας υψηλής λειτουργικότητας και λεπτομέρειας κατασκευή με σπουδαία συνοχή, που διαβάζεται αχόρταγα. Πάμε πάλι: ποιος λέει (ακόμα) πως δεν γράφεται καλή λογοτεχνία στα μέρη μας;

υγ. Δική μου αγαπημένη λέξη για το χιόνι από το λεξικό των Ινουίτ: krikaya, χιόνι που αναμειγνύεται με την ανάσα σου.

υγ.2 Για το συναρπαστικό Γουέιτζερ περισσότερα θα βρείτε εδώ, για τα βιβλία της Στράουτ θα μπορούσατε να ξετυλίξετε το νήμα ξεκινώντας από εδώ.

Εκδόσεις Πατάκη

Ανέκδοτα για τους ένοπλους - Mazen Maarouf

Την περίμενα την έκδοση αυτή. Είχα διαβάσει διαγώνια κάποια από τα διηγήματα στην περσινή έκθεση βιβλίου στη Θεσσαλονίκη και είχαν κάτι το ελκυστικά παράδοξο χωρίς τη συνοδεία εξωτισμού. Αναφέρομαι στο Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήματα του Μέζιν Μααρούφ. Άργησε αλλά τελικά κυκλοφόρησε πριν λίγες εβδομάδες το βιβλίο αυτό από τις εκδόσεις Χαραμάδα με έδρα την Πάτρα.

Δεν πάει καιρός που διάβασα (και ενθουσιάστηκα) με την Ασήμαντη λεπτομέρεια της Αντανία Σίμπλι, επίσης από την Παλαιστίνη. Εξαρχής υπενθυμίζω κάτι που οι σταθεροί αναγνώστες του μπλογκ αυτού μάλλον γνωρίζουν, πως η αραβική λογοτεχνία δεν είναι του γούστου μου, καλύτερα ειπωμένο ίσως θα ήταν πως η αραβική λογοτεχνία, όπως και η αφρικανική, με φοβίζουν εξαιτίας των διάφορων εξωτικών συστατικών με τα οποία ήταν παραφορτωμένα διάφορα βιβλία που κατά καιρούς διάβασα. Κάτι άλλο που επίσης με φοβίζει στη λογοτεχνία αυτή, επιτρέψτε μου τη γενίκευση, είναι ο συναισθηματικός εκβιασμός, με το ζόρι συναίσθημα δεν δημιουργείται, η καλή λογοτεχνία δεν το κάνει αυτό, έστω, η λογοτεχνία του γούστου μου, για να είμαι πιο ακριβής. Η μαρτυρία και η δημοσιογραφική έρευνα ανήκουν σε άλλη κατηγορία.

Εκείνη η διαγώνια ανάγνωση ωστόσο είχε εξαλείψει τους φόβους, ακόμα περισσότερο: είχε δημιουργήσει προσδοκίες.

Ο τόπος στον οποίο διαδραματίζονται τα δεκατέσσερα διηγήματα της συλλογής δεν κατονομάζεται, αν και μάλλον είναι εμφανές πως πρόκειται για την Παλαιστίνη ή τον Λίβανο, εκεί όπου ο συγγραφέας μεγάλωσε, ο χρόνος επίσης δεν δίνεται φανερά και με ακρίβεια, αν και μάλλον είναι εμφανές πως είναι το εγγύς παρελθόν, με όρους ιστοριογραφίας το παρόν. Σε εκείνη τη διαγώνια ανάγνωση είχα διακρίνει εκείνο το ελκυστικό παράδοξο, που πρώτα σε διηγήματα του Κορτάσαρ είχα εντοπίσει και καμία σχέση δεν είχε με τον Μαγικό Ρεαλισμό στον οποίο για μεγάλο διάστημα η Λατινική Αμερική εξειδικευόταν.

Και όπως ο τόπος και ο χρόνος δεν δίνονται με ακρίβεια, το αυτό συμβαίνει και με την περιρρέουσα πραγματικότητα, τη μεγάλη εικόνα, την ιστορία που συνήθως γράφεται με το γιώτα κεφαλαίο. Ο Μααρούφ αφηγείται μικρές, ατομικές, δυσδιάκριτες εξαιτίας της απόστασης ιστορίες. Στο βάθος η πραγματικότητα, ακόμα και για τον αναγνώστη που ελάχιστα γνωρίζει για εκείνη τη γωνιά του πλανήτη, είναι παρούσα, ως ένα φόντο, ως κάτι που συμβαίνει ταυτόχρονα με την εκάστοτε ατομική ιστορία, σαφώς επηρεασμένη, με τον τρόπο που οι καιρικές συνθήκες για παράδειγμα επηρεάζουν την καθημερινότητα, αλλά χωρίς τη διάθεση να γίνει μια εκβιαστική σύνδεση μεταξύ των δύο.

Το παράδοξο, η λοξή ματιά, η ανάγκη για επιβίωση και η ζωή που συμβαίνει ανοίγουν ρωγμές στην πραγματικότητα από τις οποίες εισχωρεί ένα χιούμορ μη αναμενόμενο, ένα σκληρό η ζωή συνεχίζεται ακόμα και εν μέσω πολέμου και τρόμου. Και αυτό είναι κάτι που οι κάτοικοι πιο ήσυχων συνθηκών συχνά ξεχνάμε, ίσως για να πείσουμε τον εαυτό μας με όρους μηδέν και ένα πως το εδώ καμία σχέση δεν έχει με το εκεί, και δεν έχει, αλήθεια είναι αυτό, αλλά αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως η ζωή εκεί βρίσκεται σε παύση.

Διάβασα πρόσφατα (και ενθουσιάστηκα) το Καιρός της Τζέννυ Έρπενμπεκ. Δύο παράλληλες ιστορίες, μια ατομική, η ερωτική σχέση με έντονο το κακοποιητικό στοιχείο ενός μεσήλικα και μιας νεαρής, και μια πιο μεγάλη, η περίοδος πριν και μετά από την πτώση του τείχους. Αν η συγγραφέας είχε το ελεύθερο να γράψει το οπισθόφυλλο, συνοπτικά θα έγραφε: ό,τι και αν πιστεύετε εσείς οι εκτός της δικής μας καθημερινότητας, η ζωή μας ήταν πολύ πιο σύνθετη και γεμάτη χαρές και λύπες από τη διαρκή αγωνία και την εξαντλητική αναμονή για την πτώση του τείχους, είχαμε ζωή πριν να έρθετε και να μας σώσετε (όπως σας δίδαξαν να νομίζετε).

Η λογοτεχνία που γράφεται σε τέτοιες περιόδους, που για κάποιες γωνιές του πλανήτη αποτελεί μια σχεδόν μόνιμη και καθημερινή συνθήκη, μια σταθερά, δεν μπορεί παρά να είναι πολιτική. Και η οξυδέρκεια του καλού γραφιά δεν αποτυπώνεται σε ζεύγη μηδέν και ένα, άσπρου και μαύρου, σωστού και λάθους, καλού και κακού, εχθρού και συμμάχου, αλλά διαθέτει μια πλούσια παλέτα αποχρώσεων. Αν κάποιος διαβάζοντας καλή λογοτεχνία όπως αυτή που γράφει ο Μααρούφ, και άρα πολιτική, έστω και αν δεν το φωνάζει, διακρίνει μια μονομέρεια ή μια ανάγκη για στράτευση τότε νιώθω πως έχω αρκετούς λόγους να αμφισβητώ τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει την πραγματικότητα εξ αποστάσεως.

Εδώ, στα διηγήματα της συλλογής αυτής, δεν θα βρεθεί μια μονόπλευρη αποτύπωση. Ανάμεσα στο μηδέν και το ένα υπάρχει ένα άπειρο πλήθος αριθμών, άλλωστε. Η γενίκευση δεν είναι ποτέ καλός σύμμαχος, σίγουρα όχι ο καλύτερος. Όταν κάποιος ταυτίζει το ατομικό με την πολιτική εξουσία, τότε υπάρχει ζήτημα. Οι σημαίες ανεμίζουν από καιρό ταλαιπωρημένες από το αίμα με το οποίο έχουν λερωθεί. Ο Μααρούφ δεν επιθυμεί να σταθεί στη μια ή την άλλη πλευρά. Όσο σίγουρος είμαι πως η καταγωγή του θα οπλίσει με άρνηση (αν όχι με θυμό και με μίσος) μια μερίδα αναγνωστών, που ταυτίζουν τον παλαιστινιακό λαό με τη Χαμάς ή με μια γενίκευση περί Αράβων, άλλο τόσο σίγουρος είμαι πως τα διηγήματα αυτά θα βρεθούν στο στόχαστρο αναγνωστών φίλα προσκείμενων στο δίκαιο του αγώνα της Παλαιστίνης. Είναι ενδιαφέρον πως και οι δύο αυτές μερίδες αναγνωστών, άθελά τους και χωρίς να το αντιλαμβάνονται, θα μοιραστούν ένα κοινό έδαφος, εκείνο που για τους μεν πλεονάζει, για τους δε απουσιάζει.   

Ήδη από τα πρώτα διηγήματα της συλλογής, τα νήματα συγγένειας απλώθηκαν προς δύο σύγχρονες συλλογές διηγημάτων, παρότι είναι πιθανόν κανείς από τους συγγραφείς να μη γνωρίζει το έργο του άλλου. Αναφέρομαι στο Ανάσκελα της Ρίτα Μπουλγουίνκελ και το Δέντρο με τα μπουκάλια του ουίσκι της Καταρίνα Μπέντιξεν. Το νήμα συγγένειας που αρχικά διαφάνηκε εξαιτίας της χρήσης του παράδοξου, έγινε εντονότερο με την (έντονη παρότι χωρίς κραυγές) πολιτική διάσταση και των τριών συλλογών. Και επειδή αναφέρθηκα στο παράδοξο, ας δώσω ένα παράδειγμα, την εναρκτήρια πρόταση του διηγήματος Ο ταυρομάχος: «Ο θείος μου πέθανε τρεις φορές σε μια εβδομάδα».

Η λοξή ματιά του συγγραφέα στην πραγματικότητα είναι το πλέον ευδιάκριτο νήμα που προσδίδει στη συλλογή αυτή την απαραίτητη συνοχή, την ώρα που τα διηγήματα, ανεξαρτήτως προτιμήσεων, στέκουν στο ίδιο επίπεδο ξεπερνώντας τον σκόπελο της άνισης συλλογής, των αδιάφορων διηγημάτων που απλώς τοποθετήθηκαν γύρω από κάποια πιο δυνατά και άξια έκδοσης. Αλλά και θεματικά υπάρχει μια σύνδεση, δεν αναφέρομαι απλώς στον χωροχρόνο, αλλά σε εκείνα τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα που ομαδοποιούν τα διηγήματα. Το γέλιο που προκύπτει εδώ, δεν είναι πικρό, όπως συχνά συμβαίνει, δεν γεννά την ακόλουθη ενοχή στον αναγνώστη, αλλά περισσότερο σηματοδοτεί και αποτυπώνει ξεκάθαρα εκείνο που αναφέρθηκε παραπάνω: η ζωή συνεχίζεται. Όπως το χιούμορ, έτσι και η ζωή η ίδια κάποιες φορές, είναι όταν παρ' όλ' αυτά γελάς/ζεις.

Μια τελευταία παρατήρηση. Ξέρω τι σκέφτεστε αρκετοί από εσάς, το σκέφτομαι και εγώ: μήπως η κυκλοφορία βιβλίων όπως αυτό κρύβει μια διάθεση καιροσκοπισμού την ώρα που τα βλέμματα της παγκόσμιας κοινής γνώμης είναι στραμμένα προς εκείνη την περιοχή του πλανήτη; Διόλου παράλογη σκέψη, η έκδοση βιβλίων, άλλωστε, είναι (και) μια επιχειρηματική δραστηριότητα που σκοπό της έχει το κέρδος. Έχοντας διαβάσει το βιβλίο του Μααρούφ, επιτρέψτε μου να πω: δεν είναι μια τέτοια περίπτωση αυτή. Η καλή λογοτεχνία είναι παντός καιρού.

Το Ανέκδοτα για τους ένοπλους και άλλα διηγήματα έφτασε ως τη μακρά λίστα του Διεθνούς Βραβείου Μπούκερ το 2019.

υγ. Περισσότερα για το Ανάσκελα θα βρείτε εδώ, για Το δέντρο με τα μπουκάλια του ουίσκι εδώ, ενώ για το βιβλίο της Σίμπλι, Ασήμαντη λεπτομέρεια εδώ, για το Καιρός της Έρπενμπεκ εδώ.

Μετάφραση Πέρσα Κουμούτση

Εκδόσεις Χαραμάδα

Ελίζαμπεθ Κοστέλο - J. M. Coetzee

Το 2003 ο Τζον Μάξγουελ Κούτσι τιμάται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, τα έργα του ήδη μεταφράζονταν στα ελληνικά, η βράβευση δίνει περαιτέρω ώθηση, προσελκύοντας νέους αναγνώστες. Και κάποια στιγμή, σε πόσες και πόσες περιπτώσεις δεν έχει συμβεί;, τα βιβλία του αρχίζουν το ένα μετά το άλλο να εξαντλούνται, τα δικαιώματα μένουν ελεύθερα. Πρόσφατα, οι εκδόσεις Διόπτρα λαμβάνουν την απόφαση να τα θέσουν ξανά εντός αγοράς, ξεκινώντας από την τελευταία του νουβέλα (Ο Πολωνός) και συνεχίζοντας με την Ατίμωση, μια εξέλιξη παραπάνω από καλοδεχούμενη.

Το καλοκαίρι, ο Πολωνός θεατρικός σκηνοθέτης Βαρλικόφσκι, θα παρουσιάσει, στην έναρξη του Φεστιβάλ Αθηνών, τη ματιά του στο ιδιότυπα σπονδυλωτό μυθιστόρημα του Κούτσι, Ελίζαμπεθ Κοστέλο, με τον διευκρινιστικό υπότιτλο, Επτά μαθήματα και πέντε παραβολές, αλλαγμένο σε σχέση με εκείνο του βιβλίου, Οχτώ μαθήματα. Δυστυχώς δεν είδα την παράσταση, που έλαβε εγκωμιαστικά σχόλια και χαρακτηρίστηκε ως εμπειρία, όχι μόνο εξαιτίας της μεγάλης διάρκειας. Δεν ήθελα και πολύ για να εντάξω το βιβλίο στη λίστα με τα επιθυμητά, ευτυχώς η αναζήτηση δεν ήταν δύσκολη ούτε υπέρμετρα ακριβή. Την πρώτη σελίδα τη διάβασα περπατώντας την ανηφόρα για το σπίτι.

Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο είναι μια Αυστραλή συγγραφέας που ευτύχησε να αναγνωριστεί και να διαβαστεί εν ζωή, αν και η φήμη της εν πολλοίς οφείλεται σε ένα μυθιστόρημα, Το σπίτι της οδού Έκλες, κεντρικό πρόσωπο του οποίου είναι η Μάριον Μπλουμ, γυναίκα του Λέοπολντ Μπλουμ, βασικού χαρακτήρα του Οδυσσέα του Τζέημς Τζόυς. Τα οχτώ μαθήματα, που χωρίζουν σε αντίστοιχα μέρη το μυθιστόρημα, είναι οχτώ στιγμιότυπα από τη ζωή τής Κοστέλο, σε διάφορες καταστάσεις –βραβεύσεις, αποφοιτήσεις, συνέδρια κ.α.– που ως καλεσμένη εγκαταλείπει την ήσυχη καθημερινότητά της στην πατρίδα και ταξιδεύει ανά την υφήλιο.

Το εύρημα του Κούτσι, μια ηλικιωμένη συγγραφέας που κάποτε έγραψε ένα βιβλίο που διαβάστηκε ευρέως και της χάρισε δόξα και αναγνώριση και πλέον κινείται σε ένα πλαίσιο που δεν το χαρακτηρίζει η απομόνωση της συγγραφής, αλλά η συναναστροφή και η συζήτηση επί της λογοτεχνίας, που από τη σκιά τη μετατοπίζει στο φως, που οι ιδιότητες και η κλίση της γραφής ελάχιστα μπορούν να προσφέρουν σε αυτή τη νέα συνθήκη, αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του ιδιότυπου αυτού μυθιστορήματος, τόσο ως συνολική κατασκευή, όσο και ως περιεχόμενο. Δεν είναι διόλου πρωτότυπη η σύνδεση του συγγραφέα με την Κοστέλο, η μελλοντική προβολή του ίδιου, οι ανησυχίες και οι ιδιαιτερότητες του επαγγέλματος του συγγραφέα, η υπόθεση πως κάποια στιγμή η πηγή θα στερέψει και τότε ως μηρυκαστικό θα καλείται να αναμασά τις ίδιες ιδέες ξανά και ξανά, αναγκασμένος να υποδυθεί έναν συγκεκριμένο ρόλο, εκείνο που οι εκάστοτε αποστολείς των προσκλήσεων θα έχουν κατά νου, εντάσσοντας την παρουσία του σε μια ημερίδα ή στο κατάστρωμα ενός κρουαζιερόπλοιου.

Το βιβλίο αυτό διαπραγματεύεται το ζήτημα της γραφής σε διάφορα επίπεδα και από διαφορετικές γωνίες θέασης και πρόσληψης. Θυμήθηκα τον Χαβιέρ Μαρίας να δηλώνει το αυτονόητο, πως με τόσες προσκλήσεις και ταξίδια, ο μόνος παραγωγικός χρόνος συγγραφής είναι πλέον η ώρα του ταξιδιού από το ένα μέρος στο επόμενο. Οι περιοδείες για την προώθηση, οι δημόσιες σχέσεις και οι ρήτρες των συμβολαίων· η παραγωγή τέχνης στη σύγχρονη εποχή, που η ταχύτητα και η διάσπασή της αποτελούν άμεσο πλήγμα στην πύκνωση του χρόνου που η λογοτεχνία, ως παραγωγή αλλά και ως ανάγνωση, χρειάζεται.

Σκέφτομαι συχνά, κυρίως όταν επιχειρώ να καταπραΰνω τα νεύρα που μια ακόμα αποτυχημένη παρουσίαση βιβλίου μου έχει προκαλέσει, πως θεωρούμε δεδομένο ως ένα βαθμό πως ένας συγγραφέας οφείλει να έχει και δεξιότητες διαχείρισης καταστάσεων δημόσιας παρουσίας, ξεχνώντας πως η συγγραφή στηρίζεται στην παρατήρηση του γύρω κόσμου και όχι στην παρουσία του συγγραφέα εν μέσω μιας σκηνής με δεκάδες μάτια να τον κοιτάζουν, την καθοριστική διαφορά του προφορικού και του γραπτού λόγου, για να γίνω πιο συγκεκριμένος. Η Κοστέλο συχνά πυκνά γίνεται θύμα αυτής της συνθήκης, να μιλήσει για κάτι και όχι μέσα από κάτι, να πειθαρχήσει σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, να πρέπει να εκφωνήσει και να υπερασπιστεί τα γραφόμενά της σε πραγματικό χρόνο, να πέσει εν τέλει στην παγίδα της υποκειμενικότητας, της μη κατανόησης αυτού που ήθελε να πει και που ίσως ενταγμένο και χωνεμένο σε ένα μυθιστόρημα να προέκυπτε αβίαστα.

Η τεχνική και η θεωρία της συγγραφής, τα δεκάδες προγράμματα δημιουργικής γραφής, οι ημερίδες, το υπέρτατα χαζό ερώτημα του τι ήθελε να πει ο ποιητής, η διάθεση για σχέσεις αιτίου και αιτιατού, οι καθαρές και ορατές προθέσεις, η ταύτιση του αφηγηματικού υποκειμένου με τον συγγραφέα είναι μόνο κάποια από τα χαλίκια στο, ούτως ή άλλως κακοτράχαλο, μονοπάτι της συγγραφής. Ο Κούτσι θα μπορούσε να υπερασπιστεί πιο θαρραλέα την Κοστέλο, όμως, καλώς ή κακώς, δεν το κάνει, και αυτή η απόφαση επιτείνει την αίσθηση της αντιστοιχίας, της μελλοντικής προβολής που ο ίδιος κάνει. Και σε ένα παιχνίδι της τύχης, το βιβλίο κυκλοφορεί τη χρονιά που βραβεύεται με το υπέρτατο λογοτεχνικό μετάλλιο.

Η λέξη «μαθήματα» διόλου τυχαία δεν συνοδεύει τον τίτλο. Λογοτεχνικά μαθήματα αλλά και μαθήματα ζωής, εκφάνσεις του συγγραφικού βίου, παγίδες και απομάγευση, κυρίως: όσο και αν ένας συγγραφέας έκοψε τη ζωή σε κομμάτια και την παρατήρησε από κοντά και με προσοχή, όσο και αν δοκίμασε να επινοήσει, να κατανοήσει και να δικαιολογήσει σκέψεις και πράξεις, όσο και αν δοκίμασε τα όρια της ηθικής και της φιλοσοφίας εν γένει, όσο και αν παρέμεινε κλεισμένος στο εργαστήριο κάνοντας πειράματα ξανά και ξανά, σημειώνοντας και αξιολογώντας τα αποτελέσματα, δεν θα είναι έτοιμος απέναντι στις δικές του, μικρότερες ή μεγαλύτερες, προκλήσεις. Και η Κοστέλο, όπως κάθε ανθρώπινο ον, και δη στην ηλικία της, δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο συνέδρους, απόφοιτους και δημοσιογράφους, δεν έχει να απαντήσει μόνο σε ζητήματα λογοτεχνίας, και αυτό είναι κατά την γνώμη μου αυτό που κάνει το Ελίζαμπεθ Κοστέλο μυθιστόρημα, ιδεών μεν, μυθιστόρημα δε.

Εκτίμησα ιδιαιτέρως την άρνηση του συγγραφέα να παίξει με όρους παραβολής, εμμένοντας σε έναν επινοημένο ρεαλισμό, με τη λογοτεχνία στο επίκεντρο ως ένα μέσο απόπειρας κατανόησης του κόσμου και της ύπαρξης εν γένει. Αυτό είναι ένα βιβλίο που του ταιριάζει ο χαρακτηρισμός βιβλιοφιλικό, παρότι το αντίθετό του, το βιβλιοεχθρικό, δεν υφίσταται. Εκτίμησα, επίσης, τον τρόπο με τον οποίο ο Κούτσι εντάσσει τη θεωρία, την προσωπική του λογοτεχνική θεωρία, με όρους μυθοπλαστικούς, όχι ως διδαχή ή ως επίδειξη, αλλά ως βασικό συστατικό ενός μεταμοντέρνου μυθιστορήματος ιδεών, που δεν είναι ψυχρό και αποστειρωμένο. Όπως και στη ζωή, η ταλάντευση και η αμφιβολία μοιάζουν να είναι το κατάλληλο όχημα, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπως η σημερινή, που η βεβαιότητα και η σιγουριά σε πήλινα, κοντά και εύθραυστα πόδια παρελαύνουν με ιαχές.

υγ. Πριν τρία χρόνια, διάβαζα το Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ. Περισσότερα σχετικά εδώ.

Μετάφραση Βασίλης Καραγιώργος

Εκδόσεις Διήγηση