Για τη χρονιά που πέρασε (μέρος Β')

Δεύτερο μέρος ανασκόπησης, λοιπόν. Ξεκινώντας να φτιάξω τη λίστα με τα καλύτερα της χρονιάς, αρχική πρόθεση ήταν η αναλογία επτά μέρη μεταφρασμένης λογοτεχνίας, τρία μέρη εγχώριας και δύο μέρη δοκιμίου. Φιλόδοξη σκέψη που δεν ευδοκίμησε. Δεν πειράζει. Διάβασα ωραία βιβλία το 2022 και αυτό είναι το σημαντικό.

Με τη σειρά που διαβάστηκαν κατά τη διάρκεια της χρονιάς, τα δέκα συν ένα βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας που περισσότερο μου άρεσαν είναι:

1. Η ηχώ των πουλιών - Θανάσης Δ. Σταμούλης (εκδόσεις Ποταμός). Ο Σταμούλης επιλέγει για μότο του βιβλίου τα λόγια της Χέρτα Μύλλερ από τον Άγγελο της πείνας, «Να αφηγηθείς μπορείς μόνο αν εγκαταλείψεις αυτόν για τον οποίο αφηγείσαι». Πάντοτε οι άλλοι μοιάζει να μπορούν να περιγράψουν καλύτερα όσα μας φέρνει η ζωή. Αυτό είναι που κάνει τη λογοτεχνία οικουμενική, το συναίσθημα πως νιώθουμε να μας αφορά προσωπικά κάτι που έγραψε κάποιος άλλος κάποια στιγμή της δικής του ζωής. Οι διακειμενικές αναφορές που ως παραθέματα διανθίζουν την ηχώ των πουλιών είναι ο τρόπος του Σταμούλη να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του σ' όσους έριξαν σωσίβια στον ωκεανό της ύπαρξης. Τέτοιο σωσίβιο είναι και η ηχώ των πουλιών για τον αναγνώστη. (περισσότερα εδώ)

2. Ποτέ δεν ξέρεις ποιος είναι στη λάντζα - Βιβή Πηνιώτη (εκδόσεις άνω τελεία). Ποτέ δεν ξέρεις ποιος είναι στη λάντζα, ίσως και να μην σε ενδιαφέρει κιόλας, εσύ ήρθες για να περάσεις ωραία άλλωστε, τόσο περίμενες τις διακοπές, ειδικά το καλοκαίρι, το μελτέμι απομακρύνει τέτοιες σκέψεις εξόχως ενοχ(λητ)ικές. Η Πηνιώτη, χωρίς να θυσιάσει την ιστορία της και να απολέσει το ελληνικό καλοκαίρι και τον μύθο που το συνοδεύει, πετυχαίνει να αποτυπώσει την γλυκόπικρη γεύση της ‒κάθε‒ εποχής, να προκαλέσει αβίαστα το σύνολο των συναισθημάτων, χωρίς να διστάσει να τα φέρει και σε σύγκρουση μεταξύ τους αναδεικνύοντας τις αντιφάσεις τους, ένα γέλιο που αποδεικνύεται πικρό. Αυτή η μικρή σε έκταση νουβέλα, με διάρθρωση σπονδυλωτή, ήταν μια έξοχη έκπληξη από μια δημιουργό την οποία γνώριζα ως θεατρική συγγραφέα. (περισσότερα εδώ)

3. Όσα επιστρέφουν από τη θάλασσα - Πάνος Τσερόλας (εκδόσεις Κέδρος). Η αφήγηση του Τσερόλα διαθέτει άνεση, ενσωματώνει τα διάφορα, λειτουργικά για την προώθηση της πλοκής, ευρήματα, βαδίζει στο μεταίχμιο της συναισθηματικής υπερβολής που η νοσταλγία μιας παρελθούσας εποχής αναπόφευκτα φέρει, χωρίς ωστόσο να το παραβιάζει, επιτρέπει στο προσωπικό να βρει την κρυψώνα του και να κουρνιάσει, συνδυάζει περίφημα τη σοβαρότητα και την ελαφρότητα της κάθε στιγμής, δεν καθοδηγεί, δεν διδάσκει, δεν εκβιάζει. Ο Τσερόλας αφηγείται μια ιστορία, και το κάνει καλά. Παρά τις τετρακόσιες σελίδες του, το μυθιστόρημα διακρίνεται από μια πραγματικά θαυμαστή οικονομία λόγου, μια ακόμα απόδειξη επιτυχίας του τελικού μοντάζ, χωρίς κουραστικές επαναλήψεις. Το Όσα επιστρέφουν από τη θάλασσα είναι ένα ωραίο βιβλίο, που πετυχαίνει τη συγχρονία, χωρίς να υστερεί σε λοιπά ποιοτικά χαρακτηριστικά. (περισσότερα εδώ)

4. Για να μην αποτύχουμε όπως οι Μπιόρλινγκ και Καλστένιους - Δημήτρης Καρακίτσος (εκδόσεις Ποταμός). Ο Δημήτρης Καρακίτσος είναι ένα μυαλό που διαρκώς γεννά ιστορίες. Στο έβδομο πεζογραφικό του βήμα, αμέσως μετά τον πολυμήχανο Δον Υπαστυνόμο, μας μεταφέρει στη Σουηδία, στα τέλη του 19ου αιώνα, για να μας αφηγηθεί το ταξίδι δύο νεαρών σπουδαστών. Στα έργα του Καρακίτσου, ωστόσο, τίποτα δεν πρέπει να προλαμβάνεται ως δεδομένο, εκτός από την αναγνωστική απόλαυση. Η ειδολογική κατάταξη των έργων του Καρακίτσου είναι παρακινδυνευμένη, αν όχι αδύνατη. Το Για να μην αποτύχουμε όπως οι Μπιόρλινγκ και Καλστένιους εξωτερικά και φαινομενικά προσιδιάζει σ' ένα road novel με στοιχεία από το δονκιχωτικό σύμπαν, σύντομα όμως μετατρέπεται σ' ένα πανηγυρικό μυθοπλαστικό γαϊτανάκι αντικατοπτρισμών με επίκεντρο, τι άλλο, την ίδια τη λογοτεχνία και την πρώτη ύλη της, τις ιστορίες. Για τον Καρακίτσο η λογοτεχνία είναι ένα παιχνίδι, παιχνίδι με τον τρόπο των παιδιών, του Περέκ ή του Καλβίνο. (περισσότερα εδώ)

5. Κλίμακα Μπόγκαρτ - Μαρία Φακίνου (εκδόσεις αντίποδες). Εκείνο ίσως που περισσότερο απ' όλα κάνει το ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο να ξεχωρίζει είναι η πυκνότητά του, τα θέματα με τα οποία αναμετράται, χωρίς ωστόσο αυτά να το βαραίνουν και να το αποπροσανατολίζουν. Γύρω από το κεντρικό εύρημα περιστροφής, η Φακίνου στήνει ένα λεπτοδουλεμένο γαϊτανάκι εικόνων και σκηνών, όχι μόνο με τον άντρα πρωταγωνιστή αλλά και παρατηρητή/σχολιαστή του γύρω κόσμου. Πετυχαίνει έτσι να απλώσει τη φυλλωσιά και να καλύψει μεγάλο μέρος της σύγχρονης πραγματικότητας και του κοντινού παρελθόντος, καθιστώντας οικεία την ιστορία αυτή, τον άντρα και τον τόπο επίσης, αλλά κυρίως την κόρη, που παρότι δεν εμφανίζεται στιγμή στη σκηνή, παρά μόνο ως αντανάκλαση της πατρικής μνήμης, με το πέρας των σελίδων αποκτά ολοένα και πιο διακριτή μορφή και καθίσταται το απαραίτητο, καίτοι σιωπηλό, αντίβαρο στον πατρικό μονόλογο. Σφιχτοδεμένη και όσο αποπνικτική απαιτεί η ιστορία, σε υψηλούς βαθμούς στην κλίμακα Μπόγκαρτ, η νουβέλα της Φακίνου διαβάζεται απνευστί αλλά χαράσσεται βαθιά. (περισσότερα εδώ)

6. Χώμα στα μάτια, στα αυτιά, στο στόμα - Ηλίας Μπιστολάς (εκδόσεις Τόπος). Ο συγγραφέας επιχειρεί να κάνει λέξεις μια έκρηξη χρησιμοποιώντας τα ίδια της τα θραύσματα. Το Χωμα στα μάτια, στα αυτιά, στο στόμα παρότι πραγματεύεται ζητήματα πολλάκις ειπωμένα διαθέτει έναν τρόπο διακριτό, χωρίς ωστόσο να ξεχνά από πού έρχεται και έχοντας επίγνωση του τι θέλει να πετύχει, μην επιτρέποντας στην τυχαιότητα να παρεισφρήσει. Ο Μπιστολάς, στο πρώτο του μυθιστόρημα, αναλαμβάνει το ρίσκο των επιλογών του και τις ακολουθεί μέχρι τέλους· να σημειωθεί αυτό, γιατί ολοένα και σπανίζει. (περισσότερα εδώ)

7. Ακουαρέλα - Μαριαλένα Σεμιτέκολου (εκδόσεις Ίκαρος). Στην Ακουαρέλα, το κυρίως στοίχημα είναι η αποτύπωση των ευδιάκριτων φωνών. Το εύρημα με τη διαδοχή διαφορετικών αφηγηματικών προσώπων είναι έξυπνο, αλλά από μόνο του δεν θα ήταν αρκετό. Η Σεμιτέκολου επενδύει πολλά σ' αυτό και ανταμείβεται για τον κόπο της, καθώς πετυχαίνει να αποτυπώσει πειστικά και γοητευτικά τους τρεις χαρακτήρες της, να φέρει στην επιφάνεια την αλήθεια του καθενός, αφήνοντας τις φωνές, τις σκέψεις, τις αναμνήσεις και τα συναισθήματά τους να ακουστούν καθαρά. Η Ακουαρέλα είναι ένα χαμηλών τόνων σπονδυλωτό μυθιστόρημα, μια λεπτοδουλεμένη αφήγηση, που καταφέρνει να εντυπωσιάσει χωρίς να το επιζητά, σε μια εποχή που κυριαρχούν άναρθρες κραυγές. (περισσότερα εδώ)

8. Εμείς - Ειρήνη Γιαβάση (εκδόσεις Ο μωβ σκίουρος). Το Εμείς είναι από τα βιβλία εκείνα που επιβεβαιώνουν πως σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο θα πεις μια ιστορία, χωρίς ταυτόχρονα να παραμελείς προς χάρη του μηχανισμού την ίδια την ιστορία. Η Γιαβάση έχει μια καλή ιστορία να πει, όχι απαραίτητα πρωτότυπη —υπάρχουν αλήθεια ιστορίες που δεν έχουν ειπωθεί;—, και το κάνει με έναν τρόπο τεχνικά άρτιο, που πετυχαίνει να αναδείξει περαιτέρω την ίδια την ιστορία. Το Εμείς, παρότι πρωτόλειο, αποτελεί δείγμα ωριμότητας και σκληρής δουλειάς. Ένα καλό βιβλίο. (περισσότερα εδώ)

9. Όλα χαμένα - Κώστας Μιχόπουλος (εκδόσεις Νήσος). Η κεντρική ιδέα από μόνη της διόλου πρωτότυπη δεν είναι, το αντίθετο. Η εξαφάνιση ενός ψαρά είναι μια είδηση δυστυχώς γνώριμη, που επιγραμματικά δίνεται και σύντομα ξεχνιέται. Ο συγγραφέας διατηρεί την ένταση σε υψηλά επίπεδα, χωρίς ωστόσο να δελεάζεται από μια καταιγιστική δράση, επιτρέποντας στον χρόνο να κυλήσει βασανιστικά αργά, όπως κυλάει ο χρόνος σε τέτοιες περιπτώσεις δηλαδή. Ο Μιχόπουλος καθιστά λογοτεχνική μια ιδέα μάλλον κινηματογραφική και, με πλήθος ευρημάτων, δίνει επαρκείς διαστάσεις στον χρόνο της αναζήτησης, προσδίδοντας στην ιστορία το ικανό εμβαδόν επί του οποίου θα οικοδομηθεί η αναγνωστική αγωνία και η ανάδειξη των προσώπων της πλοκής, η απαραίτητη λογοτεχνική συνθήκη. Άλλωστε, ο αναγνώστης λογοτεχνίας δεν ενδιαφέρεται τόσο για το τι έγινε όσο για το πώς έγινε. Το Όλα χαμένα υπήρξε μια αναγνωστική έκπληξη, ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα με ισχυρές δόσεις αγωνίας, που διαπραγματεύεται με λογοτεχνικό τρόπο ένα δύσκολο θέμα. (περισσότερα εδώ)

10. Εξουθένωση - Μισέλ Φάις (εκδόσεις Πατάκη). Κάτι παραπάνω από είκοσι χρόνια μετά το Απ' το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες, για το οποίο έλαβε το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 2020, ο δημιουργικά πολυσχιδής και πάντα ανήσυχος Μισέλ Φάις επιστρέφει με μια συλλογή διηγημάτων, με τίτλο Εξουθένωση και επεξηγηματικό υπότιτλο ντοκιμαντέρ ονείρων. Εβδομήντα ένα διηγήματα μονολογικής ή διαλογικής μορφής, με έντονη την κινηματογραφική ή/και θεατρική αύρα, που αποπνέουν μια διάχυτη εξουθένωση, μια εξουθένωση γνώριμη. Τα διηγήματα της Εξουθένωσης αποτελούν ψηφίδες ενός υπό διαρκή κίνηση και εμπλουτισμό συγγραφικού σύμπαντος, που ωστόσο διαθέτουν ικανή αυτονομία, τόσο κατά μόνας, όσο και εν συνόλω. (περισσότερα εδώ)

11. Το όνομά σου - Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης (εκδόσεις Το ροδακιό). Πέρασε σχεδόν μια δεκαετία χωρίς να διαβάσω κάτι του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη. Η επαφή με το έργο του υπήρξε καταλυτική στη μεταστροφή της γνώμης μου ως νεαρού αναγνώστη τότε για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία εν γένει. Έκτοτε, αναζητούσα, μεταξύ άλλων, το όνομά του σε κάθε αφιέρωμα με προσεχείς κυκλοφορίες, μάταια ωστόσο, μέχρι που πριν από κάποιες μέρες αντίκρισα με χαρά τη νέα του νουβέλα, Το όνομά σου, στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, πάντα από τις εκδόσεις Ροδακιό. Κάθε προτεραιότητα παραμέρισε στην άφιξη του βιβλίου αυτού στο σπίτι, η σειρά με τα προς ανάγνωση αναπροσαρμόστηκε πάραυτα, πώς αλλιώς; Το όνομά σου σηματοδοτεί την πεζογραφική επιστροφή του Χατζηγιαννίδη, δικαιολογώντας την προσμονή που τα προηγούμενα έργα του δημιούργησαν. Για μένα, το χαϊλάιτ της χρονιάς για την εγχώρια λογοτεχνία. (περισσότερα εδώ)

 

Η αλήθεια είναι πως φέτος δεν διάβασα αρκετά δοκίμια, όχι τόσα όσα θα ήθελα, δυσκολεύτηκα, περισσότερο από κάθε άλλη χρονιά, να ξεφύγω από τη σαγήνη της πρόζας. Ωστόσο, το γεγονός πως υπήρξαν τέσσερα βιβλία δοκιμιακού χαρακτήρα που εξουδετέρωσαν τα λογοτεχνικά μάγια και με παρέσυραν σε μια αποκλειστική, χωρίς να το παίζω δίπορτο, ανάγνωση, άξια τα τοποθετεί στην ανασκόπηση της χρονιάς:

1. Καλημέρα σας, κυρία Παχλαβί - Ulrike Marie Meinhof (μτφρ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, εκδόσεις Η βαλίτσα). Επίκεντρο της συγκεκριμένης έκδοσης αποτελεί η «ανοιχτή επιστολή στη Φαράχ Ντυμπά» δια χειρός Ουλρίκε Μάινχοφ για το τεύχος Ιουνίου του περιοδικού konkret με αφορμή την επικείμενη επίσημη επίσκεψη στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας του Ιρανού Σάχη και της συζύγου του. Την επιστολή ακολουθεί το επίμετρο. Εκεί, γύρω από τη βραδιά της δολοφονίας του νεαρού φοιτητή, δίνεται η μεγάλη εικόνα όσον αφορά το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της εποχής, τόσο στο Ιράν όσο και στη Γερμανία, με τρόπο ευκρινή. Το επίμετρο βασίζεται σε ενδελεχή έρευνα πηγών, οι οποίες και παραθέτονται με τη μορφή βιβλιογραφίας, συμπληρώνοντας μια, απ' όλες τις απόψεις, πλήρη έκδοση. Παρότι εδώ, τουλάχιστον φαινομενικά, έχουμε να κάνουμε με μια έκδοση δοκιμιακού, αρχειακού και ερευνητικού χαρακτήρα, η ανάγνωσή της μου ανάδευε διαρκώς στη μνήμη το συγκλονιστικό Επιχείρηση σφαγή, το μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα του Ροδόλφο Ουόλς. Το Καλημέρα σας, κυρία Παχλαβί είναι ένα υβριδικό κατασκεύασμα που υπερβαίνει τα όρια του είδους στο οποίο ανήκει. Η αναζήτηση της αλήθειας, η μη λήθη για να θυμηθούμε τη λογοτεχνία του Χάινριχ Μπελ, αποτελεί το διακύβευμα. Όμως, δεν είναι ένα απλό ρεπορτάζ αυτό, δεν είναι μια απλή παράθεση γεγονότων. (περισσότερα εδώ)

2. Ο Ρότζερ Φέντερερ ως θρησκευτική εμπειρία - David Foster Wallace (μτφρ. Κώστας Καλτσάς, εκδόσεις Πλήθος). Ενώ ο χρόνος μετρά, καίτοι βασανιστικά, αντίστροφα για την έκδοση στα ελληνικά του Infinite Jest, οι νεοσύστατες εκδόσεις Πλήθος κυκλοφόρησαν, σε μετάφραση επίτευγμα του Κώστα Καλτσά, μια συλλογή πέντε κειμένων γύρω από το τένις του –ίσως– πιο επιδραστικού συγγραφέα των τελευταίων χρόνων. Ο Γουάλας, του οποίου το δοκιμιακό/αρθρογραφικό έργο δεν έχει και τόσο αναγνωριστεί, καταδικασμένο στην παχιά σκιά της λάμψης της πρόζας του, δείχνει εδώ την πολυπραγματοσύνη των ενδιαφερόντων του, την ικανότητά του να κινείται και να συνδυάζει μια πληθώρα θεματικών, φαινομενικά ασύνδετων μεταξύ τους. Δεν έχει σημασία αν κάποιος ασχολείται ή όχι με το τένις, σημασία εδώ έχει το εύρος της σκέψης αυτού του σπουδαίου δημιουργού, του πρόωρα χαμένου, γαμώτο.

3. Είμαι το τέρας που σας μιλά - Paul Preciado (μτφρ. Αναστασία Μελία Ελευθερίου, εκδόσεις αντίποδες). Όταν διάβασα την ομιλία του Πρεθιάδο, παρότι αδυνατούσα να ακολουθήσω το σύνολο του στοχασμού και της κριτικής του, ένιωθα έναν θυμό αντίστοιχο με εκείνον που νιώθω όταν διαβάζω δοκίμια σχετικά με την αυτοχειρία, αλλά και την κάλυψη ενός κενού που η περί αυτοκτονίας βιβλιογραφία έχει, καθώς πέρα από το αυτοκτονικό σημείωμα, ο αυτόχειρας στέκει σιωπηλός, ανίκανος πια να υπερασπιστεί τον εαυτό του σε αυτή την ιδιότυπη δίκη προθέσεων και εξηγήσεων που λαμβάνει χώρα εκ των υστέρων. Εδώ το τέρας πήρε τον λόγο. Το ελάχιστο που κάνουν κείμενα όπως αυτό είναι να συμβάλλουν στη συζήτηση, να δημιουργούν ρήγματα και να ανοίγουν δρόμους στη σκέψη. Δεν είναι κείμενα ενιαίας πρόσληψης, κάθε αναγνώστης προσέρχεται με τις δικές του εμπειρίες και προσλαμβάνουσες. Εξέρχεται πάντως διαφορετικός. (περισσότερα εδώ)

4. Επιστροφή στη Ρενς - Didier Eribon (μτφρ. Γιάννης Στεφάνου, εκδόσεις Νήσος). Αμφιταλαντεύτηκα αν αυτό το βιβλίο θα έπρεπε να μπει στη λογοτεχνία ή το δοκίμιο. Όπως και να έχει, αναμφίβολα η Επιστροφή στη Ρενς υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία που διάβασα την περασμένη χρονιά. Ο Εριμπόν πετυχαίνει κάτι σπουδαίο. Να γράψει κάτι απόλυτα προσωπικό με τρόπο που να απευθύνεται στο συλλογικό, χωρίς διάθεση για διδαχή και νουθεσία. Και καταφέρνει κάτι ακόμα: να απλώσει μέσω της θεωρίας το κοινό συναισθηματικό εμβαδόν με τον αναγνώστη. Και αυτό γίνεται γιατί το κατηγορώ γίνεται διερευνώ, επιχειρώ να εξηγήσω, να κατανοήσω, δίνω μια ευκαιρία να συγχωρήσω, να αποτινάξω ένα βάρος από τις πλάτες μου. Και όλο αυτό γίνεται μέσω της θεωρίας και της γνώσης από μια θέση πλεονεκτική. Η γαματοσύνη που ο καθένας λίγο πολύ νιώθει για τον εαυτό του συνοδεύεται και από κάποιες υποχρεώσεις που συχνά παραβλέπουμε. (περισσότερα εδώ)

Και κάπως έτσι ολοκληρώθηκε η αποτύπωση σε λίστες του '22, βιβλία που δεν διάβασα και βιβλία που διάβασα. Καλή χρονιά να έχουμε, ας είμαστε λιγότερο μαλάκες. Και εις άλλα με υγεία και χαρά.